Ζερβάτι

Βορείου Ηπείρου

Αρχική | Ιστορία | Τραγούδια | Πληροφορίες | Λεξικό ΒΗ

 

Ιστορία Χωριού Ζερβάτι

(του καθηγητή Σπύρου Κίκη)

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ          
Το Ζερβάτι είναι χωριό αρχαιότατο και ελληνικότατο. Οι κάτοικοι του ήταν πάντες ιθαγενείς πληθυσμός και ισχυρό ελληνικό φύλλο του κλάδου των Ατιντάνων κατά του Θουκυδίδη και του Στράβωνα.            Ο μεν γράφει:            " Μολοσσούς δε ήγε και Ατιντάνας Σαβύλινθος επίτροπος ων Θαρρύπου του βασιλεύς, έτι παίδος όντος"            Ο Δε βεβαιώνει: " Ηπειρώται δ' είσι και Αμφιλόχιοι και οι υπερκείμενοι και συναπτόντες τοις Ιλλυρικοίς εθνέσι, τραχείαν οικούντες χώραν Μολότοι τε και Αθαμάνες και Αίθηκες και Τυφαίοι και Ορέσται, Παρωραίοι τε και Ατιντάτες, οι μεν πλησιάζοντες τοις Μακεδόσι μάλλον, οι δε το Ιόνιο Κόλπο" Και ο Σκύλακος ξαναλέγει: " άπασιν όμοροι εν μεσόγαια Ατιντάνες"            Λοιπόν μεσόγειοι κάτοικοι ήταν και οι Ατιντάτες, δηλαδή οι κάτοικοι της κοιλάδας της Δρόπολης (ή και Δερόπολης και Δρυϊνουπόλης) του Αργυροκάστρου και μέχρι το Τεπελένι. Επομένως όλα τα χωριά της Δρόπολης, που είναι πανάρχαια όπως και το Ζερβάτι, είναι απόγονοι των Ατιντάνων και Ηπειρώτες Έλληνες.            Και εγώ με ντοκουμέντα και συλλογισμούς στο παρακάτω ιστορικό θα βεβαιώσω αυτά που γράφονται και θα ρίξω καινούργιο φως που φωτίζει την ελληνικότητα αυτού του τόπου και ασφαλώς του χωριού μου, Ζερβάτι της Άνω Δρόπολης επαρχίας Αργυροκάστρου και θα εξιστορήσω το βίο του χωριού μου.

2. Η ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΖΕΡΒΑΤΙΟΥ

2.1 ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ                        
Το χωριό Ζερβάτι εκτείνεται στους πρόποδες του βουνού του Δριάνου, στη νότια πλευρά του δημοσίου δρόμου Γεωργουτσάτι - Άγιοι Σαράντα, ανάμεσα στα χωριά Γεωργουτσάτι και Μπουλιαράτι, μισή ώρα δια ποδός απ' τη στροφή αυτού του δρόμου και στη δυτική πλευρά του δημοσίου δρόμου Κακαβιά - Γεωργουτσάτι σε απόσταση ενός χιλιομέτρου απ' αυτόν, με την παλαιά και τη σημερινή  του τοποθεσία.             Έχει μία ωραία θέα και προέκταση ανατολική με μέτρια πλαγιά.            Συνορεύει απ' τι βορά με το χωριό Γεωργουτσάτι, απ' το νότο με το χωριό Μπουλιαράτι, απ' τη δύση με το χωριό Δρόβιανη της επαρχίας Αγίων Σαράντα. Απ' την ανατολή στους πρόποδες του χωριού προεκτείνεται η κοιλάδα (πεδιάδα) του ποταμού Δρίνου ( μερίδιο της Άνω Δρόπολης) και στην άκρη της κοιλάδας ρέει ο Δρίνος.            Πέρα απ' τον ποταμό Δρίνο βρίσκονται τα χωριά που γειτονεύουν με το χωριό μας, η Άνω και η Κάτω Επισκοπή και το Ραντάτι.        Τον κάμπο του Ζερβατιού τον διασχίζει ο αυτοκινητικός δρόμος Γεωργουτσάτι - Κακαβιά σε κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ. Ο ποταμός Δρίνος είναι το τελικό σύνορο, ανατολικά του χωριού μας.             Το Ζερβάτι απλώνεται ΝΑ προς ΒΔ περίπου 1300μ, και από ανατολή προς δύση περίπου 1100μ. (Αυτές είναι οι αποστάσεις απ' τα τελικά σπίτια του κάθε σημείου του ορίζοντα). Επομένως, σκεπάζει μια επιφάνεια 1300 x 1100 = 1,4 τετραγωνικά χιλιόμετρα.             Τα σημερινά σύνορα (1987) του χωριού προεκτείνονται απ' τη μέση του λιβαδιού Λάζαρης στα ΝΑ και του λιβαδιού Μεγάλη Ράχη στα ΒΔ, ενώ στη δύση ανάμεσα τοπωνυμίας Καστανιά - Κοκκινόχωμα και στην ανατολή μέχρι Αγοράδα - Πλάτανα - Μπαξιέδες - Εκκλησία " Η Κοίμηση της Θεοτόκου". (Γίνεται λόγος μόνο για το 1,4 τετραγωνικά χιλιόμετρα.)            Απ' τα αχνάρια των πανάρχαιων σπιτιών, των πλακόστρωτων και με καλντερίμια δρόμων, κεντρικών ή και δευτερευόντων του παλιού χωριού, απ' τα παλιά κτίρια που ακόμα σώζονται, απ' την ηλικία των καλλιεργημένων παλαιών φυτών που ακόμα αυξάνονται, απ' τα ερείπια που εμφανίζονται κατά τις εκσκαφές για την οικοδόμηση νέων σπιτιών, απ' τη μελέτη των αρχαίων ναών και απ' τις ιστορικές πηγές που βρήκα και θα παρουσιάσω πιο κάτω, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι το παλαιό χωριό μας είχε την ίδια τοποθεσία και την ίδια θέα με το σημερινό Ζερβάτι.            Αποτελούνταν από τέσσερις συνοικίες στην περίοδο που ήταν στην ακμή του: Απ' τη συνοικία ανάμεσα Μετοχιού, του πέρα Λάζαρη και του λάκκου του Γράβου ή του Δρυάνου, απ' τη συνοικία που σήμερα ονομάζεται Κρανιά, απ' τη συνοικία που σήμερα ονομάζεται Ασφάκα, και απ' την συνοικία βορειότερα του χωριού, που λέγεται Ράχη, η οποία σήμερα είναι τελείως με σπίτια κατεδαφισμένα και φαίνονται μόνο τα θεμέλια και τα αλώνια. Στο τέλος του χωριού κοντά στον Άγιο Νικόλα ήταν ένα νεκροταφείο του III- II αιώνα π.χ.  και ανάμεσα Πλάτανα και σημερινής κεντρικής εκκλησίας, ενώ στο Μεσαίωνα είχε νεκροταφείο στην Οζουμιά, εκεί που βρίσκονταν το χωράφι Μνήματα και κατά τον VII και μετά αιώνες στο σημερινό νεκροταφείο της Κοίμησης της Θεοτόκου ήταν και τότε νεκροταφείο.            Όπως βλέπουμε το χωριό ήταν χτισμένο αμφιθεατρικά όπως και σήμερα.            Η χωροταξική κτιριακή διάταξη του Ζερβατιού συσχετίζεται με τη διάταξη του Βυζαντινού πολιτισμού δηλαδή η εκκλησία , το σχολείο, το νεκροταφείο, το κοιμητήριο, τα κοινοτικά γραφεία, το χοροστάσι κ.α. βρίσκονταν σχεδόν στον ίδιο χώρο.            Οι κάτοικοι του Ζερβατιού απ' τα γραπτά του Μεσαίωνα και μετά συνεχίζουν να μιλούν και να γράφουν  την Ελληνική γλώσσα, κι αυτό θα το αποδείξουμε πιο κάτω με ντοκουμέντα. Όλοι οι κάτοικοι απ' τον III - IV αιώνα μ.χ. είναι του θρησκεύματος Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Πάντα μιλούσαν και μιλούν μία διάλεκτο που παρομοιάζει με αυτήν της Αττικής ( είναι παράδοξο, όμως έτσι είναι, και οι γλωσσολόγοι πρέπει να κάνουν μελέτες, να εξηγήσουν πως τόσο μακριά και ξεκομμένη διατηρούμε αυτή τη διάλεκτο της Μητέρας Πατρίδας).      

2.2 ΠΟΤΕ ΕΚΤΙΣΘΗΚΕ ΤΟ ΖΕΡΒΑΤΙ        
Το χωρίο Ζερβάτι είναι αρχαίο οίκημα τοποθετημένο πάνω σε Ιλλυρική τοποθεσία, στο νότιο μέρος της φυλής των Ατιντάνων, οι οποίοι ήταν και αυτοί Ιλλυριοί.            Αυτό μας βεβαιώνει τα άνωθεν γραφόμενα του Θουκυδίδη, του Στράβωνα και Σκύλακα στην εισαγωγή μου, όμως και τα παρακάτω γεγονότα:            Οι αρχαίοι Ιλλυρικοί οικισμοί στην κοιλάδα του Δρίνου, εννοώ των Ατιντάνων, είχαν υποστεί τη ρωμαϊκή καταστροφή του Παύλου Αιμιλίου το έτος 168 π.χ [1] . Και ο πρώην οικισμός του Ζερβατιού, ο ιλλυρικός, καταστράφηκε, διότι ήταν τοποθετημένος κοντά στο πέρασμα της Μουζίνας προς Γεωργουτσάτι. Αυτό το έτος καταστράφηκε η Δρινούπολη μαζί με όλα τα περίχωρα [2] .             Την άνοιξη του 1952 οι συνεταιριστές του Γεωργικού Συνεταιρισμού του Ζερβατιού, ανοίγοντας γούρνες για σιλό (ζωοτροφές), περί τα 8μ απ' το καφενείο του χωριού, δυτικά σε βάθος 1,2μ βρήκαν ιλλυρικούς τάφους μεγέθους με εκείνων του χωριού. Βοδινό με τέσσερις πλάκες όρθιες και πέτρινο καπάκι με μπεντρεμέ (κορνίζα) και άστρωτους κάτω. Βρήκαν  και αχνάρια οστών και πολλά δοχεία και μικροδοχεία χωμάτινα μέσα και έξω απ' τα μνήματα. Ένα μέρος παραδόθηκε στο μουσείο του Αργυροκάστρου, ενώ τα υπόλοιπα κακομεταχειρίστηκαν και καταστράφηκαν απ' τους εργάτες. Άνοιξαν τρία μνήματα.            Το έτος 1954 ο τότε φοιτητής Σπύρος Κίκης, βρήκε και άνοιξε έναν τέτοιο τάφο στα δυτικά της μεγάλης αποθήκης του συνεταιρισμού περίπου στα 15μ  απ' το κτίριο και επάνω στο δρόμο που πηγαίνει για το Μπουλιαράτι. Στις ανασκαφές πήρε μέρος και ο διευθυντής του μουσείου του Αργυροκάστρου, ο Δροπολίτης Γιάννης Ζιούλας.            Το 1956 ο ίδιος φοιτητής βρήκε και 2 άλλους ιλλυρικούς τάφους στα ΝΑ του Άγιου Νικόλα όμως δεν τελειώσαμε ολάκερη την ανασκαφή γι' αυτό και δε βρέθηκε κεραμική. Την ίδια χρονιά, βρήκε και άλλον τάφο στο τέλος του λιβαδιού Δελιώτικο 4- 5 μέτρα δυτικά του  μεγάλου καναλιού.            Την άνοιξη του 1980, οι εργάτες της επιχείρησης του καναλιού ( Γεωβελτική Επιχείρηση) στα σύνορα του Δελιώτικου με το Γεωργουτσάτι, περίπου 180μ ΒΔ του τάφου που προανέφερα, ανακάλυψαν 4 -5 μνήματα του ίδιου τύπου. Έκαναν ανασκαφές ο γιατρός του χωριού Γιάννης Ράφτης και ο καθηγητής Σπύρος Κίκης και ο αρχαιολόγος των Αγίων Σαράντα Δημοσθένης Μπουντίνας, που ειδοποιήθηκε. Βρέθηκε κεραμική διαφόρων αγγείων και σε ένα και ίχνη οστών. Ο αρχαιολόγος εκτίμησε τους τάφους του III και II αιώνα π.χ.Το καλοκαίρι του 1980 βρέθηκε και ένας τέτοιος τάφος στη αυλή του σπιτιού του Κώστα Θ. Κίκη με λεπτοδουλεμένη κεραμική αγγείων και δακρυοφόρων. Κατά τον αρχαιολόγο αυτός ο τάφος μοιάζει με εκείνους του Βοδίνου και του Βούρκου του Δελβινιού, είναι του II αιώνα μ.χ. Το ίδιο έτος ο αρχαιολόγος μελέτησε και τα αχνάρια ενός εργαστηριού κεραμικής στα ακρινά χωραφάκια του Δελιώτικου με διαστάσεις 40 x 40μ, ένα μικρό διαμέρισμα κολλητό μ' αυτό στο σύνορο Ζερβάτι - Γεωργουτσάτι εκεί που βρίσκονταν η μεγάλη γκορτσιά και ο εξωτερικός τοίχος με μεγάλες όρθιες πέτρες - κοτρόνια, διπλός και μέσα γεμάτος με μικρολίθαρα.Επίσης στα ΝΑ της συκιάς Κατσιδιάρα βρίσκονταν οι τοίχοι ενός κτηρίου τύπου κούλας (μικροφρούριο) με πέτρες μεγάλου μεγέθους σαν πελαζγικό τείχος με διαστάσεις 2,5 x 1,20 x 0,50 (0,60)μ. Ο αρχαιολόγος Μπουντίνας το εκτίμησε προϊστορικό και δείχνει πως πρέπει να είναι κάποιο αρχαίο οχύρωμα, έχει διαστάσεις 7 x 10μ.Απ' όσα αναφέραμε συμπεραίνουμε πως το Ζερβάτι είναι χτισμένο πάνω σε ένα αρχαίο ιλλυρικό χωριό ή και μεγαλύτερο οίκημα, το οποίο δρούσε τον III και II αιώνα π.χ. και μέχρι τον II αιώνα μ.χ. Όμως κατέρρευσε διότι καταστράφηκε απ' τον Παύλο Αιμίλιο με διαταγή της Ρώμης, όπως και οι άλλοι οικισμοί της κοιλάδας του Δρίνου, το 167 π.χ. για πρώτη φορά και στην Τρίτη δεκαετία του III μ.χ. για δεύτερη  φορά. (Καταστράφηκαν περίπου 70 πόλεις, πάρθηκαν σκλάβοι περίπου 150.000 άτομα, λεηλατήθηκαν ο νότος της Ηπείρου και ο βοράς και στάλθηκαν στη Ρώμη 12 livrα = λίβρες χρυσό, 90 λίβρες ασήμι και 13.000 δηνάρια ). Δηλαδή καταστράφηκε και η Δρινούπολη [3] , μαζί με τη Δρινούπολη και τα περίχωρα της, επομένως και τα χωριά της Δρόπολης, δηλαδή και το Ζερβάτι. Τα έτη 231-229 π.χ. η βασίλισσα των Αρδιάνων Τέφτα έστειλε για να κατακτήσει το Φοινίκι της Βορείου Ηπείρου (διότι βρήκε αντίσταση απ' τα ηπειρωτικά παραθαλάσσια) τον στρατηγό της Σκερντελαϊδα με 5.000 στρατιώτες, κι αυτός πέρασε τον ποταμό Αωό, πλησίον της Αντιγόνειας πολεμάει σκληρά με τους ηπειρώτες στρατιώτες, τους νίκησε άσχημα και επειγόντως (δια μέσου της Μουζίνας και του Δριάνου κατά τη γνώμη μου. Σ.Κ.) πήγε για βοήθεια της Τέφτας στο Φοινίκι, όπου με την προδοσία των μισθοφόρων κελτών που ήταν στην υπηρεσία του Φοινικιού, αφού βέβαια τους καλοπλήρωσε η Τέφτα, κατέστρεψαν την πόλη του Φοινικιού, πρωτεύουσα της Ηπείρου. Όταν η Τέφτα απομακρύνθηκε για το βορά πήρε μαζί της και πολλά πλούτη και πολλούς σκλάβους.Μπορεί και από τότε η περιοχή μας, δηλαδή και το ίδιο το παλιό Ζερβάτι να έχουν καταστραφεί.Απ' τα τέλη του 3ου μ.χ. και μέχρι τον  VI αιώνα για το χωριό μας, ως παλιό ιλλυρικό οίκημα, δεν διαθέτουμε δεδομένα διότι δεν υπάρχουν μέχρι τώρα, ούτε και ντοκουμέντα.     Όμως έχει δεδομένα ότι υπήρχε η Δρινούπολη. Για την ύπαρξη αυτού όμως ρίχνεται φως τον VII μ.χ. αιώνα, αν έχουμε υπόψη ότι μετά τις επιδρομές των Γότθων και των Ούννων, διαδοχικός το 490 και 530 μ.χ., η Δρινούπολη καταστράφηκε και ο τόπος έπεσε σε ησυχία (είναι η τρίτη αυτή καταστροφή της Δρινούπολης). Τότε άρχισε η ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης πόλης και των περιχώρων της και γι' αυτήν την ευκαιρία σηκώθηκαν και μερικές νέες εκκλησίες απ' τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστινιανό (527-565) με αυτοκρατορικές δαπάνες. Αυτά αναφέρει ο ιστοριογράφος Μυστακίδης απ' το χωριό Δρόβιανη της Ηπείρου ( του Δελβίνου) στα χρονικά "Ηπειρωτικό Ημερολόγιο" που τυπώνονταν στην Κωνσταντινούπολη και το επαναλαμβάνει και ο Μολωτός Ζώτος, κι αυτός ιστοριογράφος συγχωριανός του, σε ένα χειρόγραφο που βρισκόταν στα ανάλυα της Μητρόπολης του Αργυροκάστρου. Για τα γραφόμενα του ενδιαφέρονταν και τα ζητούσαν και δύο ιστορικοί Γερμανοί απ' τη Μητρόπολη το1958. (Κατάθεση του ιερέα Γιώργου Ζάρρου απ' το Μπουλιαράτι, που υπηρετούσε τότε εκεί).Στο έργο του ο ιστορικός Προκόπιος ( "Περί οικοδομών") ανάμεσα στα άλλα γράφει: " Ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός έλαβον μέτρα δια την ανοικοδόμηση της Δρινουπόλεως και οχύρωσεν αυτήν σηκώνοντας περί αυτής οχυρά δια την άμυναν της και διαυτού η πόλις δια μικρόν χρονικόν διάστημα μετονομάστει Ιουστινιανούπολης" Αυτά κατά το έτος 540 [4] . Τα θεμέλια της Ανατολικής και Βορειοανατολικής πλευράς της εκκλησίας " Η Κοίμησης της Θεοτόκου" δείχνουν πως είναι χτισμένη στα βάθρα ενός παλαιού ναού (πάνω στα οποία χτίστηκε η εκκλησία τύπου βασιλικής με στυλ και βυζαντινής) επίσης τα θεμέλια της Ανατολικής πλευράς της Μονής Δριάνου και της ίδιας της εκκλησίας της δείχνουν αχνάρια παλαιού ναού. Εάν συγκρίνουμε αυτά με τα ιστορικά δεδομένα προκύπτει πως πρέπει να έχουν σηκωθεί αυτές οι εκκλησίες και η Μονή στα έτη 540 και 548.            Αυτά τα δεδομένα μας βοηθούν να εκφράσουμε την γνώμη μας πως ξανασηκώθηκαν και πολλά χωριά γύρω απ' την Ιουστινιανούπολη, ίσως και το χωριό Ζερβάτι.            Ίσως και η εκκλησία του Άη- Θανάση πάνω στο λόφο (παλαιό ασκητήριο) να έχει σηκωθεί αυτά τα χρόνια. Υπάρχει μία παράδοση στη Δρόπολη, πως μερικοί Δροπολίτες πήγαν και συνάντησαν τον αυτοκράτορα για να του ανακοινώσουν την πίστη τους και την υπακοή τους. Επομένως και το χωριό μας με το όνομα που είχε τότε ( ίσως Δριάνοβο Σ.Κ.) σαν μεγάλο χωριό, διότι είχε και πολλούς ναούς, θα πρέπει να έχει στείλει τους αντιπροσώπους του και να έχει κερδίσει το δικαίωμα να σηκώσει εκκλησίες και μοναστήρια, διότι ήταν ο καιρός που το Βυζάντιο προσπαθούσε να ξεκόψει απ' την ειδωλολατρία του παγανισμού την Ήπειρο τελειωτικά και να θριαμβέψει ο χριστιανισμός και η ορθοδοξία.            Ο δάσκαλος Νίκος Γκάζγκας απ' το Μπουλιαράτι έχει διαβάσει σε ένα χρονικό του Μοναστηριού Δριάνου του Ζερβατιού πως αυτό κτίστηκε το 548 απ' τον Ιουστινιανό, ενώ το χωριό Ζερβάτι ήταν μεγάλο χωριό το 620 και η Μονή του είχε και ασκητάρια και τα ονομάζει. (Αυτά έχουν διαβαστεί το έτος 1938)            Ο Π. Αραβαντινός μας γράφει και τα εξής: " Ο βασιλεύς των Γότθων Αλάριχος…..(369 μ.χ.)…… φέρων πανταχού καταστροφήν ….. αλλά κατέλαβεν  την Παλαιάν και Νέαν Ήπειρο (Δυρράχιο Σ.Κ.)…. και διέφθειρε τας χώρας τάυτας". Το 450 επετέθηκαν οι Ούννοι, το 460 οι Οστρογότθοι, το 475 οι Βάνδαλοι και αργότερα 540-550 ξανά οι Γότθοι. Και παρακάτω αναφέρει: " Τα αύτα Δε δεινά υπέστησαν και οι παράλιες πόλεις της Ηπείρου και αι Μεσόγειοι"             Το 523 εισχώρησαν και οι Βούλγαροι και κατά το 600 και οι Σλάυοι.            Στις πόλεις "Μεσόγειοι" αναφέρει την κωμόπολη "Βρυάνιον" που κατά τη γνώμη μου είναι μια διεστραύλωση της λέξης "Δρυάνιον" και η Μονή της κωμόπολης Δρυάνιο λεγότανε "Μονή Δριάνου" ή Δριάνου δηλαδή το Δριάνιον είναι το χωριό της Μονής Δριάνου. Αργότερα οι Σλάβοι το είπαν και Δριάνοβο, δηλαδή το χωριό του Δριάνου.            Κανονικό ντοκουμέντο, που πρέπει να στηριχθούμε είναι η γραφή του Μυστακίδη [5] και το χειρόγραφο του στη Μητρόπολη Αργυροκάστρου, όπου περίπου γράφει: " Χωριόν Ζερβάτες: Αυτό το χωριό βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού Πλακοκαλύβα, είναι μεγάλο και αρχαίο, έχει σηκωθεί κατά το έτος 650 μ.χ. στα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Κωνσταντίνου του Πογωνάτου (668-685) αλλά έχει πάθει πολλές καταστροφές και λεηλατήσεις και έχει πάθει και από επιδημίες. Ενώ ξανά ανοικοδομήθηκε ως χωριό στα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Αλέξη Κομνηνού (1081-1118) [6] το έτος 1075 μ.χ. είχε δε τότε 750 οικογένειες οι οποίες στα χρόνια της τουρκικής κατοχής δια την πολεμικότητα των, δεν υπέκυψαν στους νόμους του κατακτητή και το έτος 1575 μ.χ. [7] κατεστράφη  εκ βάθρων και οι κάτοικοι του πήγαν στη διασπορά στα άλλα μέρη όπως στη Ρουμανία κ.α. αλλά με τη βοήθεια του Μοναστηριού του Δριάνου ξανάγινε και πάλι χωριό το έτος 1610 και άντεξε μέχρι το έτος 1770.            Έτσι συμπεραίνουμε πως στα αχνάρια του παλιού χωριού ξανασηκώθηκε το Ζερβάτι το έτος 650 αλλά βρήκε μερικά θρησκευτικά ιδρύματα από πιο νωρίς, όπως των Άη-Θανάση, την Μονή Δριάνου, την Κοίμηση της Θεοτόκου κ.α. ( όχι τα σημερινά παρά τα θεμέλια τους Σ.Κ.) [8]                                                      

3. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΖΕΡΒΑΤΙ (ΜΕΧΡΙ ΤΟ XII ΑΙΩΝΑ)   Το χωριό μου, το Ζερβάτι, δεν καθρεπτίζεται καλά με όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα για την περίοδο του πρωίμου Μεσαίωνα, όμως μια σειρά γεγονότων μιλούν για την ύπαρξη του χωριού και κατά την άνωθεν περίοδο, όχι απ' τα ντοκουμέντα όσο απ' τα συμπεράσματα αυτών των γεγονότων που γνωρίζουμε στο χωριό.Απ' την ιστορία γνωρίζουμε ότι η κοιλάδα της Δρόπολης κατακτήθηκε απ' την πρώτη επιδρομή των σλάβων στα τέλη του πέμπτου αιώνα μ.χ. και μέχρι τον έβδομο αιώνα. Απ' την ιστορία γνωρίζουμε πως οι Σλάβοι μπήκαν με όρους να βρουν βοσκοτόπια, αλλά να πάρουν την χριστιανική θρησκεία, διότι δεν άντεχε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, λόγω των επαναστάσεων, στη πίεση των βαρβάρων. Κι' αυτό ήταν τρόπος της πολιτικής της. Το 865 η Βουλγαρία πέρασε στον χριστιανισμό, στην ορθοδοξία. Ο βούλγαρος βασιλιάς Σημαιών δημιούργησε και μεγάλωσε το βασίλειο του. Στα χρόνια του (893-927) πίεζε το Βυζάντιο και εξάπλωσε την κατοχή και στην Αυλώνα, Χειμάρα, Βουθρωτό η οποία βάσταξε ενάμιση αιώνα και μόνος του έγινε τσάρος των Βουλγάρων και Ρωμιών (στα κατεχόμενα εδάφη). Το 863 οι αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος κατόρθωσαν και το σλαβικό αλφάβητο [9] . Δηλαδή όταν γίνεται λόγος για τη Χειμάρα και το Βουθρωτό, και η περιοχή μας ήταν στην πληρεξουσιότητα της Χειμάρας, πάει να πει πως αυτά τα συμβάντα πέρασαν και απ' την κοιλάδα της Δρόπολης ( κι απ' το Ζερβάτι) διότι το Βυζάντιο έχει χάσει την επιρροή του σ' αυτά τα εδάφη.Ο ντόπιος πληθυσμός είχε και αντισταθεί και όχι τόσο εύκολα παραδεχτεί τη κατοχή τους.Και ασφαλώς και το χωριό μου, όπως και τα άλλα χωριά, έχει αντισταθεί γι' αυτό και λεηλατήθηκε και καταστράφηκε. Άλλο τόσο που οι βάρβαροι είχαν ανάγκη για βοσκοτόπια και το Ζερβάτι (το παλιό Δριάνοβο) είχε πάρα πολλά. Νέα κύματα σλάβων το βρήκαν κατεστραμμένο.Άλλο γεγονός που μπορούμε να βασιστούμε για την καταστροφή του είναι η επιδημία της πανούκλας, που τον VI αιώνα είχε εξαπλωθεί στην περιοχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας [10] . Ίσως το χωριό να έχει καταστραφεί και κι' απ' αυτήν την επιδημία.Γι' αυτό και οι σλάβοι το βρήκαν χαλασμένο, κατεστραμμένο και το ονόμασαν "Βζαρβάτ", στη γλώσσα τους, που στα ελληνικά μεταφράζεται "χάλασμα" "χαλασμένο". Ο λαός με την πάροδο του χρόνου του πρόφερε "Ζερβάτι".Σ' αυτή την περίοδο πρέπει να έχει καταστραφεί και το πρώτο μας Μοναστήρι του Αγίου Θανάση.Ο λαός μας είχε κληρονομήσει μία παράδοση ένα θρύλο που έφθασε μέχρι τα χρόνια μας: " Ο πρίγκιπας του κάστρου της Οργιάς" κατά το οποίο οι γέροντες διηγούνταν: " Στο παλιό χωριό Τεριαχάτι πλησίον του οποίου βρίσκονταν το Κάστρο της Οργιάς ( ίσως να' ταν το μεσαιωνικό κάστρο του παλιού χωριού Λιτοβογιάτες κοντά στο χωριό Γκορίτσα), αφέντευε ο άρχοντας Οργιάς. Αυτός είχε ένα παιδί καλομαθημένο και αρκετά καπριτσιόζικο, το οποίο αρρώστησε από φυματίωση (χτικιό λέγανε τότε) και θα πέθαινε.Ο πρίγκιπας το' στείλε για αλλαγή κλίματος και ησυχία στο Μοναστήρι του Αγίου Θανάση του Ζερβατιού πάνω στο δασωμένο λόφο ( εννοούν παλιό μοναστήρι) σηκωμένο απ' τον Ιουστινιανό 527-565 και το εμπιστεύτηκε στους καλόγερους του, που γνώριζαν και την παραδοσιακή λαϊκή ιατρική.Οι καλόγεροι το αγαπούσαν πολύ και ενδιαφέρονταν για το παιδί, όμως αυτό με τα καπρίτσια του και τις ισχυρογνωμίες του ζητούσε πράγματα πέρα των δυνάμεων τους.'Έτσι οι καλόγεροι στεναχωρήθηκαν και είχαν φόβο μήπως αρρωστήσουν και οι ίδιοι και μια φορά πάνω στις ισχυρογνωμίες του το σκότωσαν ( στο πίσμα επάνω).Φοβούμενοι την εκδίκηση του πρίγκιπα της Οργιάς κατέφυγαν και κρύφτηκαν στο δάσος της Λευτοκαριάς του Δριάνου. Ο άρχοντας παίρνοντας την πικρή είδηση, του σκοτωμού του γιου του, εξαγριωμένος ακολουθούμενος από πολλά παλικάρια του ξεκίνησε και πήγε στο Μοναστήρι του Αη-Θανάση του Ζερβατιού.Όταν έφτασε στο Μοναστήρι δε βρήκε ούτε ηγούμενο ούτε καλόγερους. Μολονότι η ορθοδοξία είχε μπει στο αίμα των ανθρώπων εκείνης της εποχής, ο πρίγκιπας της Οργιάς έβαλε φωτιά στο Μοναστήρι και το έκαψε. Κατόπι κατέβηκε στο χωριό το λεηλάτησε, κακοποίησε ένα μέρος του πληθυσμού και στο τέλος απομακρύνθηκε βάζοντας φωτιά στο χωριό και έτσι καταστράφηκε το Ζερβάτι"Για την καταστροφή του Ζερβατιού και όλης της περιοχής υπάρχουν και άλλες αιτίες ασφαλώς όπως οι σταυροφορίες του 1906, 1147, όμως ασφαλέστατα και βεβαιωμένα ιστορικά είναι το γεγονός ότι καταστράφηκε το Ζερβάτι στην τέταρτη σταυροφορία το 1203-1204.Να μην λησμονούμε πως το Ζερβάτι το 1705 στα χρόνια της βασιλείας του Αλέξη Κομνηνού ανοικοδομήθηκε διότι ήταν κατεστραμμένο [11] . Αυτό είναι ένα ντοκουμέντο πως το Ζερβάτι υπήρχε και πρωτύτερα ως χωριό και μάλιστα μεγάλο.Ας μην λησμονούμε πως στην περιοχή μας καταστροφές έφεραν και οι επιθέσεις των Νορμανδών του XI - XII αιώνα. Στα χρόνια των Σλαβικών και Νορμανδικών κατακτήσεων πολλοί χωρικοί για να μην χάσουν τη γη τους την αφιέρωναν στο Μοναστήρι και στις εκκλησίες που ήταν κάπως πιο ασφαλισμένες, πιο σίγουρες διότι τότε ούτε η κεντρική εξουσία του Βυζαντίου δεν μπορούσε να υπερασπίσει αυτές τις περιοχές και είχε όμως επαφές με τα Μοναστήρια και την εκκλησία. Πάνω στο βουνό του χωριού στα δυτικά στο ύψωμα 390μ πάνω απ' το επίπεδο της γης είναι σηκωμένη η μονή Δριάνου, έχει επιβιώσει μέχρι και σήμερα ένας θρύλός  για την ανέγερση αυτής της μονής που μοιάζει ως συνέχεια του θρύλου για το αρχοντόπουλο.Η Μονή Δριάνου από τότε είχε αρκετά κτήματα και πολλά ερχόμενα. Καταλαβαίνεται, δεν μπορεί να βασταχτεί ένα μοναστήρι και έστω και οι εκκλησίες χωρίς ένα  χωριό το οποίο θα δούλευε για το μοναστήρι. Του χρειαζόταν εργάτες, χωράφια, λιβάδια, νερά κ.α. Επομένως η Μονή Δριάνου και οι εκκλησίες " Κοίμησης της Θεοτόκου", " Άη-Θανάσης", "Αγία Παρασκευή" χρειάζονταν κατοίκους και σηκώθηκαν ως ιδρύματα κάποιων κατοίκων. Γι' αυτό και θα υπήρχε το Ζερβάτι αφού υπήρχαν τα ιδρύματα αυτά. Έτσι το Ζερβάτι υπήρχε και στους IX, X, XI αιώνες. Αν κανείς δεν θέλει να πιστέψει στους θρύλους και στις παραδόσεις πρέπει όμως να γνωρίζει πως αυτά έχουν μία ιστορική βάση και μια ιστορική αλήθεια.Αυτή είναι και η πιο σκοτεινή περίοδος της ιστορίας του χωριού μας.Ιουστινιανού (527-565) αργότερα και ίσως σε αυτούς τους αιώνες ανοικοδομήθηκε και μεγαλούργησε η Μονή Δριάνου και οι εκκλησίες "Αγία Παρασκευή" και "Κοίμηση της Θεοτόκου" στο Ζερβάτι. Έχουμε δεδομένα Στα αχνάρια της πρώτης μονής Δριάνου και της εκκλησίας της του 548 επί πως η Παναγία της Άνω Επισκοπής, η εκκλησία η κεντρική του Λαμπόβου είναι χτισμένες την ίδια περίοδο με την εκκλησία του Ζερβατιού " Η Κοίμηση της Θεοτόκου". Και αφού η Μονή Δριάνου και η εκκλησία " Παναγία" της Μονής είναι σηκωμένες την ίδια σχεδόν περίοδο με την εκκλησία "Η Κοίμηση της Θεοτόκου" του Ζερβατιού τότε η ιστορία της μιας μαρτυρεί και την ιστορία της άλλης, λόγω και της κοντινής απόστασης στην οποία βρίσκονται. Τα θεμέλια της Παναγίας της Άνω Επισκοπής και οι ανοικοδομήσεις της μοιάζουν πολύ με αυτά της "Κοίμησης της Θεοτόκου" του Ζερβατιού.  Σαν πράκι  στην  πόρτα  της εκκλησίας  του  Ζερβατιού είναι ένας κίονας ( κολόνα) αρχαίου προχριστιανικού κτιρίου, και στην εκκλησία της Επισκοπής είναι στα θεμέλια μεγάλοι λήθη από άλλο παλαιοχριστιανικό ή προχριστιανικό ίδρυμα.            Στα 1203 -1204 απ' τους σταυροφόρους της τετάρτης σταυροφορίας καταστράφηκε τελειωτικά η Αδριανούπολη ή Δρινούπολη και το επισκοπάτο της μετακόμισε στην Άνω Επισκοπή φαίνεται κοντά στην Παναγία του χωριού που τότε λέγονταν Καβδιανή. Αργότερα οι Δρινουπολίτες ή Δροπολίτες λέγανε όταν είχαν για συζήτηση καμίας υπόθεσης πως θα πήγαιναν στην Επισκοπή δηλαδή στο χωριό Καβδιανή, κι' έτσι χάθηκε στο χρόνο το παλιό όνομα και του χωριού του δόθηκε το νέο όνομα Επισκοπή.            Τότε το Μοναστήρι του Δριάνου και οι εκκλησίες του Ζερβατιού εξαρτόταν απ' την επισκοπή της Καβδιανής και συμπεραίνουμε πως και τον XI - XII - XII αιώνα υπήρχε το Ζερβάτι αφού υπήρχαν και τα θρησκευτικά του ιδρύματα.             Το επισκοπάτο έμεινε στην Καβδιανή μέχρι και το 1280 μετά μετακόμισε στη Μονή του Δριάνου στο Ζερβάτι για 30 ολόκληρα χρόνια. Αυτά γράφονται στα χρονικά της Μητρόπολης του Αργυροκάστρου διότι μετά το Ζερβάτι μετακόμισε η Επισκοπή για λίγα χρόνια στο Δέλβινο των Αγίων Σαράντα και μετά στο Αργυρόκαστρο για πολλά χρόνια. Γιαυτό και το γράφουν στο ιστορικό τα ανάλια της Μητρόπολης Αργυροκάστρου και αναφέρεται και στη Μονή Δριάνου.                Στην Παναγία της Άνω Επισκοπής σηκωμένη και αυτή από τον Ιουστινιανό στην Ιερά πύλη είχε μία γραφή που την έφθάσαν μέχρι και το 1943, που οικοδομήθηκε ( ανοικοδομήθηκε νομίζουμε) με εισφορές του επισκοπάτου Δρινουπόλεως και με επιμέλεια του επισκόπου Σημαιών, όμως δε διαβαζόταν η χρονολογία.              Σε μία άλλη επιγραφή διαβαζόταν:            "Αυτή η εκκλησία ( ιερό τέμενος) οικοδομήθηκε ( ανοικοδομήθηκε) το έτος 1619 και με επιμονή του επισκόπου Μεθόδιου απ' το Κολορί ( ίσως Κολοριτσή) και όμορφο (ευπρεπώς) εικονογραφήθηκε". Στον "Ηπειρωτικό Αστήρ" του 1904 στο αρχείο των Τιράνων αναφέρεται μεταφρασμένα: " Η εκκλησία της Άνω Επισκοπής έχαιρε πολλά δικαιώματα από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό ( ο ίδιος βασίλεψε και στα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου 1081 -1118 [12] μ.χ) δηλαδή αυτή η εκκλησία υπήρχε. Κι' αυτό το δεδομένο μας βοηθάει να πούμε πως τον XI αιώνα υπήρχαν τα εκκλησιαστικά ιδρύματα του Ζερβατιού και το ίδιο το Ζερβάτι ασχέτως απ' τις καταστροφές που είχε πάθει αφού και η δική του ιστορία είναι όμοια με της Επισκοπής και πολλών άλλων χωριών της Δρόπολης.             Από μία προσεκτική μελέτη του 1985 στη Μονή Δριάνου είδαμε μαζί με το φίλο μου Βασίλη Δημ. Νίκα πως η εικόνα η αριστερή του ιερού τέμπλου (νάρτκα) του Ιωάννη είναι ξαναδουλεμένη με ζωντανότερο χρώμα και γράφει την παλιά της αφιέρωση: ΙC  XC                  Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ  ο πρόδρομος, και κάτω στα δεξιά της:              ςΦλ                                                        ΙωCΗΦ            DΕhCEIS  (δεήσεις)            Εδώ έχουμε να κάνουμε με τον εικονογράφο Ιωσήφ το έτος 6530 που με το νέο ημερολόγιο συμπίπτει με το έτος 1022.            Λοιπόν, βλέπουμε μια αξιοπρεπή εικόνα μεγάλης ιστορικής σημασίας του XI αιώνα βυζαντινής τέχνης. Γενικά η εικονογραφία της Παναγίας του Μοναστηριού του Δριάνου είναι πιο φωτεινή απ' της εκκλησίας του χωριού, όμως έχει πιο καλοδουλεμένη και ξυλοπελεκιτή στο εικονοστάσιο του Μοναστηριού.            Η Μονή του Δριάνου ίσως να έχει πάρει την ονομασία της και απ' τη λέξη δρυς = βαλανιδιά δηλαδή η Μονή στο μέρος με δρυς, με βαλανιδιές διότι και έχει αρκετές και τώρα στο βουνό αυτό.            Ίσως και απ' το όνομα της πόλης Αδριανούπολης (Δρινούπολης) επειδή ο Αδριανός σήκωσε και πολλές εκκλησίες και μοναστήρια μαζί με την πόλη που την βρήκε κατεστραμμένη, κι έτσι να την έχουν φωνάξει την Μονή Αδριανού και με την πάροδο του χρόνου να έχει μείνει Δριάνος. Αυτό το λέμε διότι σε μία επιγραφή μιας αργυράς καντήλας της Παναγιάς του μοναστηριού Δριάνου διαβάζονταν:            "Απ' τον μοναχό Δαμιανό και τον παπά Αναστάσιο ιερού τεμένους Παναγίας Αδριανού" (1739)            Γι' αυτό ίσως να λεγότανε "Αδριάνος" ή " Αδριανός" και ο λαός το απλοποίησε σε "Δριάνος"             Οι Σλάβοι του V και μέχρι VII αιώνα κι αργότερα η διοίκηση στα τέλη του IX και αρχές του X αιώνατης περιοχής και απ' τους Βούλγαρους επέδρασαν στους κατοίκους και την ελληνικότητα τους διότι αλήθεια αφομοιώθηκαν εν' μέρη δηλαδή όσοι έμειναν εδώ, όμως και μας άφησαν και αρκετές σλαβικές λέξεις και τοπωνυμίες. Αυτοί πήραν όμως και από μας την ορθοδοξία.            Και να που μια σειρά λέξεων στην περιοχή της Δρόπολης, όπως και άλλα είναι σλαβικές και μόνον με την παλαιά τους γλώσσα εξηγούνται.            Στο Ζερβάτι οι τοπωνυμίες   α) Στο βουνό:Μποτζίκι = βακούφικο, της εκκλησίας (λακιά στα ΒΔ των Σιδερών) δηλαδή στο μοναστήρι Δριάνου. Σέλομα  =  σάλομα = πυκνό χόρτο στο βουνό που κατείχε το μοναστήρι.Κόζιακα = βουνό στη διαχείρηση του μοναστηριού  = γιδότοπος, γιδολίβαδο   β) Στον κάμπο:Πογορά = χαλίκια απ' το βουνό ( τα σβάρνισε το ποτάμι και τα έριξε εκεί)Ντελενίτσα = μοιραδιασμένο, μοιραδιάρικο, χωρισμένο, που έχουν να κάνουν πολλοίΝτελιέκος = νταλιέκο = ο πέρας, το πέρα χωράφι, το μακρινό χωράφιΤσιάτορα = ?Κοροτόπι = ?Γκαλαντόζια = φτωχοχώραφο, που σε αφήνει νυστικόΜπογάζι = που σε πηγαίνει στην εκκλησία, στου Θεού το σπίτι.    γ) Στο χωριό:Ζάγανη = ζαγκάν = μαντρί, μέρος για στάλισμα ζώων  Γκολιέμι = πλατεία, χώρος ανοιχτός, πλατύς για μάζωξη ανθρώπων, μεσοχώρι            Στο Ζερβάτι μεταχειρίζονται και οι Σλαβικές λέξεις:Κορίτα = σκαφίδιΓραβάλα = τσουγκράνα για καθάρισμα πετρών, χόρτων ή και για μάσιμω τωνΜπογκάτσια = ψωμί καθάριο όχι με ζύμη, σταρίσιο, ψωμί των πλουσίωνΝτόμπρος = καλός άνθρωποςΖαγκούσια = ζέστη ή και με υγρασία που πνίγεσαι, δεν αναπνέεις εύκολαΠασμάκια = μπασμάκια = υποδήματα από δέρμα, πατίκια, φτωχοπάπουτσακ.α. λέξεις Εδώ ας προσθέσουμε το όνομα του χωριού μας:Ζερβάτι = βζαρβάτι = κατεστραμμένος, χάλασμα (διότι οι Σλάβοι το βρήκαν κατεστραμμένο το χωριό Δριάνοβο και το φώναξαν χάλασμα "βζαρβάτι" και με την πάροδο του χρόνου οι νέοι κάτοικοι Ζερβάτι, και ελληνοποιημένο Ζερβάδες, και Ζερβάτες που το βρίσκουμε κάποτε στα χρονικά.            Σλαβικές είναι και οι ονομασίες πολλών χωριών της Δρόπολης όπω:Σελιό = χωριό, οίκημαΓκορίτσα = λοφίσκοςΓκοραντζή = βραχώδες μέρος, κάτω από βράχουςΠέπελη = στάχτη, καμένηΓκλίνα = πηλός, χώμα κατάλληλο για κεραμική Επίσης και τα χωριά Ντερβιτσιάνη, Κοσιοβίτσα, Τεριαχάτι, Μπουλιαράτι, Γράψη, Γκάρμουση, Ραντάτι κ.α.            Δεν είμαστε όμως της ίδιας γνώμης με το Μυστακίδη ο οποίος λέγει ότι τον καιρό της τουρκοκρατίας το Ζάβρικο πρέπει να είναι το χωριό Ζερβάτι, κοντά στο χωριό Κονοσιαη.            Ο Μυστακίδης γράφει ότι το Ζάβρικο είχε 16 οικογενειάρχες, 2 οικίες μπεκιάρηδων (ανύπανδρων), με ερχόμενα 1109 άξα και πρέπει να γίνεται λόγος για το Ζερβάτι.            Εμείς μπορούμε να υπολογίσουμε πως το Ζάβρικον λεγότανε το πρώην οίκημα "Δέλη" το λιβάδι του οποίου σήμερα ονομάζουμε "Δελιώτικο" και πλησίον να ήταν η Κονοσιάη, δηλαδή το Γεωργουτσάτι.            Ο Λαμπρίδης αναφέρει το χωριό Δέλη αλλά δεν εντοπίζεται σε κανένα μέρος της Δρόπολης εκτός πάνω απ' το Ζερβατινό Δελιώτικο, που είναι και τα αχνάρια της παλιάς εκκλησίας - σήμερα Αγ Δημήτρης και άλλων παλιών τοίχων στο πλάι (πλαγιά) του βουνού Βάθρα, στους πρόποδες στην άκρη του οποίου περνάει ο Μεγαλάκκος.            Εδώ πρέπει να προσθέσουμε ότι τον ενδέκατο αιώνα πρώτου ανοικοδομηθεί και πάλι το 1075 και με 750 οικογένειες το Ζερβάτι ήταν μία πραγματική κωμόπολη και μόνον ένας μεγάλος πληθυσμός και μία υποχρεωτική εργασία μπορούσε να κτίσει Μοναστήρι - φρούριο σαν αυτό του Δριάνου ή και εκείνο του Αη- Θανάση, μόνο ένα μεγάλο χωριό μπορούσε να έχει πολλές εκκλησίες και να έστρωνε καλντρίμια τους κύριους δρόμους και βρύσες και πηγάδια στο βουνό και στον κάμπο, και άλλο τόσο κάναν έργα τέχνης που δείχνουν για μεγάλη χειροτεχνία.            Στους δύσκολους καιρούς έφθασε να γίνει και Μητρόπολη δηλαδή Επισκοπή του Δριάνου, του Ζερβατιού και επί πολλούς αιώνες το χωριό υπεράσπιζε και βαστούσε το μοναστήρι και το μοναστήρι υπεράσπιζε το χωριό, τα χωράφια, την ορθοδοξία και τον ελληνισμό μας ζωντανό.            Πιο κάτω θα δώσουμε ένα σκίτσο που κατόρθωσα κατόπιν μελέτης πολλών χρόνων και παλαιών τοίχων, ανασκαφών, ευρημάτων, τοποθεσιών και άλλων ντοκουμέντων στο χωριό μας και στα γύρω μέρη.            Στο σκίτσο δημιουργείται μία γενική άποψη της τοποθεσίας και των διαστάσεων του χωριού, των θρησκευτικών χώρων και γενικά των άκρων του Ζερβατιού κατά τα σημεία του ορίζοντα.            Το σκίτσο είναι σχεδιασμένο στο πρότυπο τον μήνα Ιούνιο του 1987.       

4. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΖΕΡΒΑΤΙ (ΧΙΙ-ΧV ΑΙΩΝΑΣ)   Και κατά τα χρονικά «Ηπειρώτικος αστήρ» Αρ. 67, 68, 69 εκεί που γίνεται λόγος για τα Δροπολίτικα χωριά επαναλαμβάνεται για το Ζερβάτι η έκφραση μεγάλο χωριό, κεφαλοχώρι, με περίοδες άνθισης, με πολλούς κατοίκους τον ΧΙ αιώνα και μετά.Ιστορικά σ’ αυτήν την περίοδο έχουμε και κατά της Ηπείρου καταχτήσεις Ουνών, Κελτών, Νορμανδών, οι οποίοι και στη Δρόπολη έχουν κάνει δεινά και κακουχίες.Κυκλοφορεί και μια παράδοση που λέει πως όλη η περιοχή της Δρόπολης καταστράφηκε από κάποιον Μονονρό του Μεσαίωνα. Ίσως αυτή την περίοδο να είναι και οι καταστροφές των χωριών Τεβερίστες κοντά στο χωριό Κοσοβίτσα κι ενός χωριού κοντά στο χωριό Γράψη στο μέρος που τώρα ονομάζεται Δάφνη. (Σ’ αυτά τα μέρη φαίνονται και σήμερα τ’ αχνάρια των παλιών τοίχων). Όμως το χωριό μας γνωρίζει άνθιση, είναι μεγάλο κέντρο, ισχυρό πολιτικά σαν κεφαλοχώρι και οικονομικά λόγω της πεδιάδας και θρησκευτικά διότι η Μονή Δριάνου είχε επιρροή και στα γύρω χωριά και θρησκευτικά ιδρύματά τους. Αυτά μας τα γράφει και ο Παναγιώτης Αραβαντινός και ο Μυστακίδης με το Μολώτο Ζώτο  που στηρίζονται στην «Αλεξιάδα» της Άννας Κομνηνού και σε άλλα μεσαιωνικά χρονικά.Όλη αυτή η φήμη του χωριού μας σίγουρα μετά το 1204, (μετά την 4η Σταυροφορία), χάθηκε.Στα έτη 1200-1250 η δεύτερη βουλγάρικη βασιλεία άνθισε.Σε μας είχε δημιουργηθεί το Δεσποτάτο της Ηπείρου και σαν ισχυρό κράτος που ήταν επιτέθηκε της Βουλγαρίας το 1230, αλλά οι Βούλγαροι μπόρεσαν να τους νικήσουν και το Βόρειο Ιλλυρικό κράτος καταχτήθηκε τελείως απ’ αυτούς, ενώ η Ήπειρος έγινε εξαρτημένη τους περιοχή.            Ο Στεφάν Ντουσιάν (1331-1355) Βασιλιάς – Τσάρος Σλάβος – 25 ολάκερα χρόνια πολέμησε για να κατακτήσει όλα τα Βαλκάνια. Το έτος 1334-1345 κατέκτησε εκτός την Αλβανία και όλη τη βόρεια Ελλάδα και έδωσε τέλος στη Βυζαντινή αιώνια κυριαρχία ενώ, απλώθηκε πιο νότια και κατέκτησε και νέες αλβανικές και ελληνικές περιοχές. [13] Έτσι όλη η Δρόπολη και το Ζερβάτι έπεσαν τελειωτικά κάτω από τη σλαβική σκλαβιά.            Μετά το Στεφάν Ντουσιάν στο θρόνο του ήρθε ο αδερφός του Σημαιών Ουρώσης, αλλά όταν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου βασίλευε ο Νικηφόρος ο δεύτερος, στην περιοχή μας, στο Ζερβάτι και στο Δριάνο είχε επιρροή το Βυζάντιο.Οι κάτοικοι της Άνω Δρόπολης φωναζόταν και Μαζαράκες. Στα 1367 ο Σημαιών έστειλε και καθόρισε δέσποτα της Ηπείρου το Θωμά Πρελιούμποβιτσ. Αυτός κακοποίησε τους αλβανούς γι’ αυτό και τον έλεγαν ¨Αλβανοκτών¨. Έτσι για να δυναμώσει την επιρροή του στην περιοχή μας και γύρω της, πάντρεψε την αδερφή του Ελένη με το Γκίνη Μπούα Σπάτα, τον άρχοντα του Αργυροκάστρου.Μετά τον Γκίνη η περιοχή μας κυβερνήθηκε από τον αλβανό Γκίνη Ζενεβίση, ο οποίος εκτός το Αργυρόκαστρο είχε υπό την αιγίδα του το Βούρκο, την Τσαμουριά και μέχρι το 1401 την Σαγιάδα και την Πάργα.Αλλά το 1399 η περιοχή μας καταχτήθηκε από τον Κάρολο Τόκο, τον άρχοντα της Κεφαλονιάς.   Ασφαλώς το Ζερβάτι όλη αυτή την περίοδο πέρασε στο εφοριακό σύστημα όλων αυτών των αφεντάδων και αρχόντων και είναι επόμενο να έχει δυσκολευτεί και φτωχύνει αρκετά. Ο πρώτος και δεύτερος Γκίνης είχαν ονομαστεί «Σεβαστοκράτορες». Μετά ήρθε στο θρόνο ο Ντέπας Ζενεβίσης, ο οποίος αργότερα παράτησε το Αργυρόκαστρο, μόλις άρχισαν οι επιδρομές των Τούρκων. [14] Σ’ αυτή τη δύσκολη περίοδο θα πρέπει να έχουν φύγει στη διασπορά πολλοί χωρικοί και από το Ζερβάτι.Στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Πυρσός» τόμος 12, έτος 1930 γράφεται: «Στους Λόγγους της Κέρκυρας βρίσκεται ένα χωριό με την ονομασία Ζερβάτικα. Επίσης στη νήσο Κεφαλονιά ένα άλλο χωριό με την ονομασία Ζέρβατα [15] και στη Σάμη το σπήλαιο Ζερβάτη. [16] Δε δίνονται λεπτομέρειες, όμως γράφει ότι οι κάτοικοι αυτών των χωριών έχουν πάει εκεί από τις Ηπειρώτικες περιοχές.Ο ιστοριογράφος έλληνας Κώστας Μπίρης στο βιβλίο του «Αρβανίτες», Αθήνα 1960 ανάμεσα στ’ άλλα γράφει: « Στην Κεφαλονιά υπάρχουν τοπωνύμια που μας ενθυμίζουν τον ερχομό στρατιωτών απ’ την Αλβανία όπως τα Γκριζάτα, τα Ζέρβατα και άλλα». [17] Το κοινό θέμα των τοπωνυμίων αυτών με το χωριό μας, μας κάνει να αναρωτηθούμε μήπως άραγε εκεί έχουν τοποθετηθεί χωρικοί απ’ το Ζερβάτι, σπρωγμένοι ή απ’ την σλαβική σκλαβιά ή απ’ τις τουρκικές επιδρομές.Απ’ τα ντοκουμέντα «Χρονικό των Τούκων» [18] και του πρωτοκόλλου του ΙΙΙ Πανιονίου συνεδρίου [19] μαθαίνουμε ότι περί τους 30.000 τούρκους υπό τη διοίκηση του Χαμζά Πασά, γαμπρού του Κάρολου Τούκου και αδερφός του Μπαγιαζίτ Πάσα, βεζίρη του Σουλτάνου κατέβηκε στη Ντερνόπουλη (κακώς εκφρασμένο το όνομα της Δρινόπολης) και κατάχτησε όλα τα φρούρια εκτός του Αργυροκάστρου και «η ράτσα των Αλβανών εξεριζούθηκε τελείως».Στο έργο του Μποζιόρη και Λίτσιου γράφεται ότι ήρθαν από τον ποταμό Αώο (Βιώσα), ενώ στο Χρονικό των Τούρκων λέγεται πως ήρθαν από το Πάπιγκο και την πεδιάδα των Γιαννίνων κυνηγώντας το στρατό του Ζενεβίση. Αυτά συνέβηκαν το έτος 1417, το καλοκαίρι. Το χρονικό λέει: «Ήταν η εποχή της συγκομιδής της σοδιάς και ο Χάμζα επέρασε όλο το καλοκαίρι μπροστά στην πόλη του Αργυροκάστρου και μετά τραβήχτηκε μακριά. Ο Ζενεβίση πήρε την οικογένειά του κι έφυγε για την Κέρκυρα, παραδίνοντας την πόλη στα χέρια των Τούρκων. [20] Τα ίδια αγγέλλει και ο Τζιουζέπε Σκιρόι στο ΧΙ συνέδριο των βυζαντινών μελετών. [21]   Αυτήν την εποχή το χωριό μας, όπως όλη η περιοχή της Δρόπολης και του Αργυροκάστρου, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε.Η σλαβική κατοχή και βασιλεία είχε πάρει τέλος σ’ αυτές τις περιοχές της Ηπείρου.Κατά τα δεδομένα του Οξφορδιανού χειρόγραφου των Χρονικών των Γιαννίνων το γεγονός αναφέρεται στο έτος 6926, δ.λ.δ. 1418 με το σημερινό ημερολόγιο (indikt 11). Το βυζαντινό ημερολόγιο το νέο έτος άρχιζε στις 1 Σεπτεμβρίου. Την άλωση της Πόλης την αναφέρει και ο Σπύρος Λάμπρος στα χρονικά του (δες: Cronica del Tocco …. σελ. 81).Αναφέρει πως οι Τούρκοι ανοικοδόμησαν το φρούριο, τα περίχωρα και τα χωριά και τους έκαναν έκκληση εκείνων που είχαν απομακρυνθεί απ’ τα μέρη τους ή και είχαν κρυφτεί να ξαναγυρνούσαν στα μέρη τους. [22]     Ο Παναγιώτης Αραβαντινός αναφέρει στην «Ιστοριογραφία της Ηπείρου» ότι το Λιμπόχοβο της Ηπείρου είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων ήδη κι από το 1380 για πρώτη φορά, [23] έτσι που και η περιοχή μας και το Ζερβάτι, που είναι τόσο κοντά έγιναν πεδίο στρατιωτικών επιθέσεων.            Για την ύπαρξη και τον πληθυσμό του Ζερβατιού στις αρχές του ΧV αιώνα και για την εκμετάλλευση υπό το ζυγό των Ζενεβίσηδων και άλλων αρχόντων μπορούμε να στηριχθούμε και στο Χρονικό του Α. Πετρίδη του 1871. [24]   Σ’ αυτό το χρονικό ο ιστοριολόγος αντιγράφει μερικά δεδομένα από ένα παλιό χρονικό για μερικά χωριά της Δρόπολης (Δριόπηδα όπως τη λέγει αυτός) και ανάμεσα στ’ άλλα γίνεται λόγος και για το Ζερβάτι. Αυτά τα χωριά περί το έτος 1415, όταν βρισκόταν υπό την βασιλεία των Ζενεβίσηδων, ζήτησαν με επιμονή να γραφόταν «σπαϊλίκια» των Τούρκων (στρατιωτικό μερίδιο των Τούρκων). Για να αναγκαστούν οι Ζερβατινοί να γίνουν σπαχιλίκι των Τούρκων, να έδιναν φόρο στους σπάχιδες Τούρκους θα πει ότι ήταν σκλαβωμένοι και πολύ πιεσμένοι από τους Ζενεβίσηδες και παραδέχτηκαν καλύτερα τον τούρκο παρά τον αλβανό προύχοντα.Έτσι ήταν και υπό την προστασία των σπαχήδων.   Εκτός αυτού σε όλα τα χρονικά το χωριό μας εμφανίζεται με τη σημερινή ονομασία «Ζερβάτι», δ.λ.δ. με την ελληνοποιημένη έκφραση «Ζερβάδες».Ένα σοβαρό ντοκουμέντο που βεβαιώνει την ύπαρξη και την επιβίωση του Ζερβατιού και κατά τα μέσα του 15ου αιώνα είναι ο Τουρκικός Κατάλογος των περιοχών της Αλβανίας για τα έτη 1431-1432 συνοδευόμενος και από ένα Χάρτη εντοπισμού του κάθε χωριού και πόλης συμπεριλαμβάνοντας και την Ήπειρο στο μέρος αυτό. [25] Το Ζερβάτι υπάρχει στο τούρκικο ντεφτέρι (κατάλογος) μαζί και με άλλα χωριά της Δρόπολης και όλης της περιοχής Αργυροκάστρου, όμως δεν εντοπίζονται στο χάρτη τα χωριά Ζερβάτι, Γεωργουτσάτι, Γράψη και Λιούγκαρη και το μέρος τους είναι άδειο, κενό και χωρίς καμία εξήγηση. (Σημειωτέον πως όλα τα χωριά είναι γραμμένα σχεδόν με τη σημερινής τους ονομασία). Επομένως το Ζερβάτι και τα άλλα χωριά που δεν υπάρχουν στο χάρτη συνέχιζαν κατά το έτος 1432 να είχαν ένα είδος ανεξαρτησίας και να ήταν «ιδιόκτητα» όπως τα αναφέρει ο Σπυρίδων Π. Αραβαντινός [26] στη «Χρονογραφία της Ηπείρου». Σε αυτή την περίοδο που το Ζερβάτι θεωρούνταν ιδιόκτητο, έχοντας υπόψη και τις πολλές οικοδομές και αυξήσεις στο Δριάνο και στα ιδρύματα, πιστεύουμε πως ίσως να έδινε κάποια οικονομική βοήθεια για τα ιδρύματα αυτά. Μερικά χρόνια αργότερα όλα αυτά και τα υπόλοιπα χωριά θα τα δούμε εξαρτημένα απ’ τη Μονή Δριάνου του Ζερβατιού. Πιθανόν τα «ιδιόκτητα» να ήταν και απαλλαγμένα από τους φόρους προς την Κεντρική εξουσία, δ.λ.δ. την Υψηλή Πύλη (Σουλτάνο) επειδή, έπραξαν κατά τη διάθεση του τούρκου σπάχη του Αργυροκάστρου, που ήταν και ο πλησιέστερος αφέντης.Επίσης υπάρχουν χειρόγραφα του 1442 και σε μια κολώνα της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Ζερβάτι που πρέπει να μελετηθούν. Μολονότι μετά το 1453 όλα σχεδόν τα Βαλκάνια και η Ήπειρος υποτάχθηκαν πλήρως από τον τούρκικο ζυγό, το Ζερβάτι συνέχιζε να μεγαλώνει και να ανθίζει ως κεφαλοχώρι, ανυπόταχτο και ιδιόκτητο και ως σοβαρό κέντρο της περιοχής.Αυτό φαίνεται και από όσα γράφει ο γνωστός μελετητής και ιστορικός του αιώνα μας, ο γερμανός Babinger (Μπάμπινγκερ). Μελετώντας τη γενεαλογία της μεγάλης φεουδαρχικής οικογένειας των Αριανίτηδων και κυρίως του Κωνσταντίνου Αριανίτη, που βασίλευε στις περιοχές της Μουζεκιάς και της Χιμάρας (ηπειρώτικες ζώνες) στα τέλη του 14ου και αρχές του 15ου αιώνα, στο έργο του «Ende d’ Arianiten» (Για τους Αριανίτες), περίπου γράφει:«Ο Κομνηνός Αριανίτης που έχει ζήσει στα χρόνια 1340-1407 ήταν παντρεμένος με την κόρη του Νικόλαου Σακάτη, γνωστή οικογένεια στο δεύτερο ήμισυ του 14ου αιώνα, ο οποίος γνωριζόταν και με το επώνυμο Ζαχαρίας. Ο Νικόλαος είχε και έναν αδερφό που τον έλεγαν Πρόγονο. Αυτός καταγόταν από το Ζερβάτι της Δρόπολης…» Δε γνωρίζουμε που στηρίζεται ο γερμανός επιστήμονας για όσα αναφέρει. Σε αντίθεση μ’ αυτόν ο μελετητής ιστορικός και λογοτέχνης αλβανός Δημήτερ Σιουτερίκη, γράφει πως ο Νικόλαος Σακάτης ήταν ηγεμόνας στο Μπουντουά (Budua), ένα λιμάνι της Νότιας Δαλματίας. [27] Οι παππούδες μας τα παλιά χρόνια διηγούταν μια ιστορία, έναν παλιό θρύλο για έναν Ζαχαρία.Ζούσε – λέγανε – ο Ζαχαρίας στο μαχαλά της Ράχης. Ήταν ισχυρόγνωμος και περήφανος και μεγάλος άρχοντας του χωριού. Παντού πήγαινε καβάλα στο άλογο, μάλιστα και στην εκκλησία έβγαινε έξω ο παπάς και τον κοινωνούσε καβάλα στο ζώο. Ίσως ο Ζαχαρίας να ήταν ο Νικόλαος (Σακάτης) Ζαχαρίας, ο άρχοντας για τον οποίο κάνει λόγο ο Babinger και δεν κατέβαινε από το ζώο ποτέ διότι ήταν ανάπηρος, σακάτης.Στις ανοικοδομήσεις και επιδιορθώσεις που γινόταν στο χωριό τον 12ο και 13ο αιώνα, μια μεγάλη συμβολή σε χρήματα και στη διαχείριση έδιναν και οι προύχοντες, οι άρχοντες του χωριού. Για κάποιους από αυτούς γράφει και η Ιστορία της Αλβανίας. [28] Στο Ζερβάτι, στο Μουσείο του χωριού μέχρι το 1990 και μετά το Δεκέμβριο του 1990 στο ιερό της εκκλησίας «Η κοίμησης της Θεοτόκου» υπήρχαν και υπάρχουν δύο κώδικες γραμμένοι σε ξύλο. Είναι πραγματικά μνημεία τέχνης, μεσαιωνικής εποχής: ο ένας της εκκλησίας «Η κοίμησης της Θεοτόκου», μικρός, όμως καλοδουλεμένος, το 1/3 των γραφών του είναι ακόμα αμελέτητες, διότι χρειάζονται χημικές ουσίες για να καθαριστεί χωρείς να χαθεί η γραφή του, ο δε άλλος είναι αρκετά μεγάλος με πολλά σανιδένια φύλλα και αρκετά ευανάγνωστος και είναι της Μονής Δριάνου.Ο τελευταίος είναι του έτους 1584. Υπάρχει και ένας τρίτος κώδικας ξύλινος του παλιού μοναστηριού του Άη-Θανάση που γράφτηκε από το ίδιο χέρι και έχει επίσης τη χρονολογία 1584 και βρίσκεται στο Μουσείο του χωριού Μπουλιαράτι, το οποίο διεκδικούσε το τωρινό παρεκκλήσι του Άη-Θανάση και το πήρε με ψευτομάρτυρες το 1908 από το Ζερβάτι με δικαστήριο στο Αργυρόκαστρο.Τα τρία αυτά είναι γραπτά έγγραφα, που γράφουν για γεγονότα που έχουν συμβεί μέχρι τότε (1584) και δείχνουν πως η ζωή στο Ζερβάτι δεν έχει σταματήσει και λειτουργούσαν ταχτικά τα θρησκευτικά του ιδρύματα. Δείχνουν επίσης πως η Μονή Δριάνου ήταν πολύ μεγάλη, σ’ αυτήν υπηρετούσαν ηγούμενοι, ιερομόναχοι, μοναχοί και αδελφές μοναχές με γνώσεις και με εμπειρία. Μερικές μεσαιωνικές γραφές και ιχνογραφίες στα κελιά των μοναχών του Δριάνου δείχνουν πως και τότε πρέπει να λειτουργούσε σχολή που μάθαιναν γράμματα ή ο ένας μάθαινε γράμματα τον άλλον μοναχό, όμως θα υπήρχαν και ταλαντούχοι στη γραφή και στην ιχνογραφία. Ασφαλώς τα ιδρύματα αυτά είχαν πολλά στρέμματα χωράφια, ίσως και όλον τον κάμπο δικό τους και τον δούλευαν οι χωρικοί  του Ζερβατιού για λογαριασμό τους, δίνοντας και ένα ποσοστό παραγωγής σ’ αυτά. Έτσι το βρήκε το Ζερβάτι η Τούρκικη κατοχή.                                              Σημείωση:   α) Ο Αθαν. Πετρίδης στο «Χρονικό Δριόπηδος Νεοελληνικά ανάλεκτα», Αθήνα 1871, Βιβλίο Α΄ επαναλαμβάνοντας ένα παλαιό χρονικό ανάμεσα στ’ άλλα γράφει: «Όσον αφορά τα δικαιώματα των χριστιανών της Ηπείρου είχε ενδιαφέρον ένα χρονικό στο οποίο λέγεται: Ο μπεκλερμπέης έχει ειδοποιήσει τα Μοναστήρια και τα χωριά για να χαρούν την εξουσίαν των όπως την είχαν και μπροστά, εκείνα που το ποθούν αυτό, μπορούν να γραπτούν «σπαχιλίκια».β) Και πιο κάτω:…. «Εμπιστεύοντες αυτήν την διαταγή έχουν γραφεί τέτοια μερικά χωριά όπως το Δοξάτι, οι Επισκοπές, και λίγο πιο αργότερα οι Ζερβάδες, Χρυσόδουλη, Τεριαχάδες, Ζωϊλάδες, το Καρδίκι και το Κακόσι κι έτσι ησύχασε και ηρέμησε ο τόπος» – γράφει η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1964, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – (Αντίτυπο στο Ινστιτούτο της Ιστορίας της Αλβανικής Ακαδημίας Επιστημών, Τίρανα).γ) Ο Νικόλαος Μυστακίδης στη μελέτη του: «Περί του παρά την Δρόπολιν αρχαίου χωριού Σιαρατίου» (Εφημερίδα « Ο ΠΥΡΡΟΣ» στο φύλλο 188, Αθήναι 30 Νοεμβρίου 1906) ανάμεσα στ’ άλλα γράφει για την αγορά του Ζερβατιού τον ΧVΙΙ αιώνα: «Το Σιαράτιον ήτο χωρίον μέγα με επτά εργαστήρια, αλλά πολύ μεγαλύτερον ήτο το εκεί πλησίον Ζερβάτιον, όπου εγίνετο το παζάρι.                     

5. ΤΟ ΖΕΡΒΑΤΙ ΚΑΤΩ ΑΠ’ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ (XVI – XIX αιώνας)     Κατά τα χρονικά της Μητρόπολης Αργυροκάστρου το Ζερβάτι καταστράφηκε 25 περίπου χρόνια μετά την καταστροφή του χωριού Σιαράτες και Πυροκόκι, δ.λ.δ. κατά το 1575 μαζί με το γειτονικό του χωριό Μπόντριστα.Στα χρονικά «Ηπειρώτικος αστήρ» ο Νικόλαος Μυστακίδης γράφει: «….. αυτό το χωριό πριν 300 χρόνων αριθμούσε 700 οικογένειες, οι οποίες για διάφορους λόγους φύγαν στη διασπορά σε άλλα μέρη ….» [29] . Ο ίδιος ιστοριολόγος στο «Ηπειρώτικο ημερολόγιο ανάμεσα στ’ άλλα αναφέρει ξανά το Ζερβάτι και τους λόγους της καταστροφής του και συγκεκριμένα λέει: «λόγω της κατάληψης του τόπου από τους Τούρκους, δια την πολεμικότητα των, δεν υπέκυψαν εις τους νόμους των κατακτητών και το έτος 1575 μ.Χ. κατεδαφίσθει εκ βάθρων και οικογένειες διεσκορπίσθησαν εις διάφορα μέρη του κόσμου όπως στη Ρουμανία ….   Αναφέραμε πως υπάρχουν και οι κώδικες της Μονής Δριάνου και Άη-Θανάση του 1584 που δείχνουν την ύπαρξη του Ζερβατιού και σ’ αυτήν την Περίοδο.Το έτος 1575, της καταστροφής του, στα ΝΔ συνόρευε με το χωριό Μπόντριστα (κι αυτό μεγάλο χωριό και ενάρετο) διότι τότε δεν υπήρχε ακόμα το χωριό Μπουλιαράτι, ενώ στα ΒΔ συνόρευε με το Γεωργουτσάτι διότι το χωριό Δελή  ήταν κατεστραμένο από πιο νωρίς.Αυτά τα γράφουμε, στηριζόμενοι στα ντοκουμέντα του Αλί Μπέη Εβρενόζη που τα έφερε σε φως το 1956 ο τούρκος καθηγητής Halil Inalcik.Ασφαλώς δεξί χέρι και υποστήριξη για το χωριό μας ήταν η ισχυρή Μονή του Δριάνου στην οποία βρήκαν πολλές φορές στέγη τα γυναικόπαιδα του χωριού και οι πολεμιστές του. Όταν δεν επαρκούσε κι αυτό έπαιρναν το δρόμο της διασποράς στην Κωνσταντινούπολη, στη Βλαχιά και σε άλλα μέρη.Τα ίχνη του παλιού μας χωριού είναι και τα καλύτερα πειστήρια που συνοδεύουν τα γραφόμενα των μεσαιωνικών χρονικών. Γεγονός είναι πως σήμερα βρίσκονται δύο μαχαλάδες κατεστραμμένοι τελειωτικά με τα αχνάρια και θεμέλια εκατοντάδων σπιτιών, ένας στα ΝΑ στο μέρος που σήμερα ονομάζεται Αλώνια και Λάζαρης και ο άλλος στα ΒΔ του σημερινού χωριού στο πλάι που ονομάζεται Ράχη ή και Χαλάσματα.Βρίσκονται τα ίχνη παλιών αλωνιών ανάμεσα στα σπίτια και δεν είναι λίγα, αλλά πάνω από 60 αλώνια. Στου Λάζαρη εντοπίσαμε περί το 23 και άλλα 34 στη Ράχη.Κάθε 2-3 σπίτια είχαν και ένα αλώνι στον κήπο τους, στην αυλή τους ή και παραπλεύρως. Σκεφτείτε τι παραγωγή σιτηρών πρέπει να υπήρχε τότε. Και σήμερα ακόμα βρίσκονται τα απομεινάρια των πλακόστρωτων δρόμων και με καλντερίμι μέσα στο χωριό και στους κατεστραμμένους μαχαλάδες.Ένας τέτοιος δρόμος με καλντερίμι (καλοδρόμι) περνούσε πάνω από το σπίτι του Κώστα Θ. Κίκη προς την ελιά του Στυλιάνη Γρ. Νίκα. Πάνω από το σπίτι του Δημήτρη Χρ. Ράφτη κάτω από τα σπίτια του Γιώργου και Σωκράτη Ράφτη και συνέχιζε στο χαλασμένο μαχαλά (συνοικία) της Ράχης.Παρακλάδι αυτού του δρόμου με καλντερίμι συνέχιζε στο αλώνι του Μούτσιου, στην αυλή του Αλέξη Γκουτζιούπα, στον κήπο του Τάκη Νίκα και έβγαινε στα σπίτια του Θωμά και Γρηγόρη Νίκα και συνδεόταν με την Ασφάκα, το σημερινό μαχαλά μ’ αυτό το όνομα.              Άλλο παρακλάδι συνέχιζε στην Κατσιδιάρα, στο σπίτι του Παναγιώτη Κ. Μπάρκα (η καλύβα του Γιωργάκη Κίκη), στο σημερινό σπίτι του Ηλία Δήμα, μέσα στο σπίτι του Γρηγόρη Κίκη κάτω και μέσα στον κήπο του Νίκου Κίκη, στον κήπο του Θανάση Γκίκα και κάτω από τα σπίτια του Μιχάλη και Βασίλη Μ. Γκίκα και συνδέονταν ο μαχαλάς που σήμερα τον λέμε Κρανιά. Ένα άλλο καλντερίμι άρχιζε στο λάκκο του Γράβου και πήγαινε στο Μετόχι του Μοναστηριού του Δριάνου (στον Άη-Δημήτρη). Ένα άλλο άρχιζε στα αχούρια του Μοναστηριού και πήγαινε μέχρι την κεντρική είσοδο της Μονής Δριάνου του Ζερβατιού. Επίσης το 1952 σε ένα χωράφι της Οζουμιάς, που οι χωριανοί το λέγανε μνήματα, όταν οργώνονταν βαθιά βρέθηκαν πολλά μνήματα που πιθανόν να ήταν νεκροταφείο μεσαιωνικό αυτής της περιόδου που γίνεται λόγος, διότι το χωριό ήταν μεγάλο και ίσως τότε η Αγία Παρασκευή να ’ταν η κεντρική εκκλησία και το νεκροταφείο του χωριού στην Οζουμιά, 600μ. κάτω από το χαλασμένο μαχαλά της Ράχης.Στα χρόνια του XVI αιώνα βρίσκομε κατεστραμμένη και μια άλλη εκκλησία, την Αγία Παρασκευή και στα τέλη αυτού του αιώνα χτίζεται η νέα εκκλησία, ο Άγιος Νικόλαος.Έτσι τον καιρό της μεγάλης καταστροφής και λίγο μετά, δ.λ.δ. τον καιρό των ανοικοδομήσεων το Ζερβάτι είχε δύο Μονές, τη Μονή Δριάνου και την παλιά Μονή του Άη-Θανάση, που ήταν ασκητάριο, την εκκλησία του Άη-Δημήτρη στο Μετόχι του Μοναστηριού Δριάνου, την Κοίμηση της Θεοτόκου κάτω απ’ το χωριό μαζί με τον Άη Νικόλα και την Αγία Παρασκευή.Μόνο ένα χωριό μεγάλο, κεφαλοχώρι ιδιόκτητο, ισχυρό και πολιτισμένο που ήταν για πολλά χρόνια και το επισκοπάτο της Δρινουπόλεως (ή Δρυϊνουπόλεως) μπορούσε να είχε τον XVI αιώνα τόσα πολλά θρησκευτικά ιδρύματα, τόσους δρόμους καλοφτιαγμένους. Άλλα πειστήρια αυτής της εποχής είναι το γεραλέο κυπαρίσσι στο Μετόχι, στον Άη-Δημήτρη και μια ελιά αιώνια που ήταν κοντά στο πηγάδι του Μετοχιού, το ίδιο το πηγάδι του Μετοχιού του που δείχνει πολύ παλιό, ο γεροπλάτανος της Αγοράδας και τα αχνάρια της παλαιάς Αγοράς κοντά στον πλάτανο αυτόν στο μέρος που σήμερα ονομάζεται Αγοράδα, το αρχαίο αιωνόβιο δέντρο (βαλανιδιά) της Κάναλης κοντά στο πηγάδι Μεσιό (Μεσαίο) και δυο ελιές αιωνόβιες του Γιωργάκη Κίκη και Στυλιάνη Νίκα στο σημερινό χωριό. Μάλιστα και οι όμορφες βρύσες της Λεύκας, του Πανωπήγαδου, της Κάναλης (του σημερινού Μπουλιαρατιού στο βουνό), της Πλακοκαλύβας είναι αυτής της εποχής χτισμένες και καλοπελεκημένες με τους ωραίους θόλους, τις καμάρες τους και τις κορύτες τους. Παλαιά τζάκια και φούρνοι βρέθηκαν στο παλαιό και σημερινό Ζερβάτι που όπως φαίνονται είναι και αυτά της περιόδου που κάνουμε λόγο. Τα παλαιά τους παράθυρα και οι πόρτες ήταν φτιαγμένες με μεγάλη τέχνη όπως και όλη η δεύτερη και τρίτη οικοδομή της μονής Δριάνου. Όλα αυτά είναι έργα των προπαππούδων μας που ήταν, όπως δείχνουν, καλοί τεχνίτες και πελεκητές της πέτρας, καλοί γεωργοί και βοσκοί.Όλα αυτά μας κάνουν να πιστέψουμε, πως το χωριό μας τότε πρέπει να ήταν 700 οικογένειες. Η μεγάλη καταστροφή θα ’ταν τρομερή. Και πήραν το δρόμο της διασποράς. Απ’ τους παλαιούς έχομε ακούσει να λένε πως οι τότε Ζερβατινοί πετάλωσαν τα άλογα ανάποδα για να χάσουν τα ίχνη από τους Τούρκους και πήραν το δρόμο για το Σκάλωμα (Άγιοι Σαράντα – μικρό τότε λιμάνι) και από κει στην Κωνσταντινούπολη και στη Βλαχιά (Ρουμανία) ενώ πολλοί άλλοι κρύφτηκαν στα γύρω χωριά στους φίλους τους και στην Μονή Δριάνου.Δεν πέρασε πολύς καιρός και σιγά-σιγά, όταν ησύχασαν τα πράγματα, πολλοί Ζερβατινοί γύρισαν από τα γύρω χωριά, που φιλοξενούνταν, στο χωριό τους. Άρχισαν τις ανοικοδομήσεις και γενικώς άρχισε να ανθίζει σιγά-σιγά και πάλι το Ζερβάτι, όμως μικρό και ασήμαντο για μια περίοδο. Μετά ξαναβρήκε το παλιό του μεγαλείο, όμως για σύντομη περίοδο, όπως θα το δούμε παρακάτω, περί τα 180 χρόνια.Ας ανοίξουμε μια παρένθεση: το έτος 1569 γίνεται επιδιόρθωση της δεξιάς κολώνας της εκκλησίας της Παναγιάς της Μονής Δριάνου απ’ τον μάστορα-αρχιτέκτονα Κάλιστο Μοναχό. Δεν ξέρουμε για ποιους λόγους χρειάστηκε αυτή η επιδιόρθωση, ίσως έπαθε καθίζηση το κτήριο, ίσως σεισμική δόνηση το ταλάντησε, πάντως χρειάστηκε μεγάλη τέχνη να αναστηλωθεί ένα κολοσσιαίο βάρος τόσων θόλων που στηρίζεται σ’ αυτήν. Ο χτίστης αυτός είχε μεγάλες ικανότητες ως μάστορας και ως αρχιτέκτων. Όμως δε νομίζομε να έχουμε να κάνουμε με κάποια καταστροφή πολεμικής επιδρομής. Όμως μπορεί να δώσουμε και μία άλλη εκδοχή. Κάτω από την εκκλησία υπάρχει μια στενή σήραγγα, που οδηγεί σε κρυψώνα. Ίσως τότε έγινε ο κρυψώνας αυτός και πέρασε κάπου κοντά στη δεξιά κολώνα γι’ αυτό και έγινε η καθίζηση.Αναφέραμε το γεγονός αυτό για να μην γίνει σύγχυση με τις αργότερες επιδιορθώσεις, που έγιναν από τον ίδιο αρχιτέκτονα, τον ίδιο χτίστη. Στην κολώνα με ελαιόχρωμα κάτω από την αγιογραφία και εκεί που στηρίζει τους θόλους είναι γραμμένο:ΕΤΟVC ΖΟΖ ECTIΘΗΚΑΙ Η ΚΟΛΩΝΑ ΔΙΑ ΧΕΙΡΟCIΚΑΛΙCTON MONAXOΈτος ΖΟΖ = 7077 = 1569 με το νέο ημερολόγιο   Επίσης στον τοίχο της εκκλησίας «Η κοίμηση της Θεοτόκου» στη δυτική πλευρά και κάτω από το καμπαναριό (η σημερινή μας κεντρική εκκλησία) βρίσκεται μια πέτρα από κοτρόνι στην οποία είναι σκαλισμένη η γραφή:ΖΝΑ ΚΑΛΗCTO MANAXOδ.λ.δ ο ίδιος αρχιτέκτονας έκανε τις επιδιορθώσεις (διότι φαίνονται και από το εσωτερικό του θόλου) ή πρόσθεσε στην εκκλησία αυτό που λέμε σήμερα Γυναικείο, το έτος 7091 και με το σημερινό ημερολόγιο το 1583. Αν κοιταχτεί προσεχτικά ο τοίχος στη νότια πλευρά του κοντά στα θεμέλια, τότε συμπεραίνει πως χτίσαμε πάνω σε άλλο τοίχο, σε άλλα θεμέλια. Επομένως πιο λογικό είναι ότι έγινε επιδιόρθωση προγενέστερης καταστροφής.Μια χρονιά αργότερα γράφτηκαν ή μάλλον ξαναγράφτηκαν οι κώδικες της Μονής Δριάνου και Άη-Θανάση (1584). Κάποιος ενάρετος ηγούμενος θέλησε να κρατήσει ζωντανό όλο το παρελθόν της Μονής και του ασκηταρίου και έκανε τον κόπο να βάλει γραφιά μα γράψει όλη την ιστορία των εν συντομία. Άρχισε νέα σελίδα στην ιστορία, όμως να μη χαθεί και το παρελθόν τους. Στην ανατολική πλευρά ψηλά στον τοίχο της Αγίας Παρασκευής επίσης ανακαλύψαμε μια πέτρα από το ίδιο κοτρόνι που έγινε και της «Κοίμησης της Θεοτόκου» και μια γραφή σ’ αυτήν που εμφανίζει τα στοιχεία  ΖΡΕ   δ.λ.δ. 7105 ή 1597 με το σημερινό ημερολόγιο. Απ’ την ομοιότητα του είδους της πέτρας, το μέγεθος και την ομοιότητα των γραμμάτων με εκείνα της Κεντρικής Εκκλησίας του χωριού συμπεραίνομε πως είναι το ίδιο χέρι, το χέρι του Καλήστου Μοναχού που αναστήλωσε και αυτήν την εκκλησία.Πρέπει όμως να προσθέσουμε πως δεν είναι η σημερινή εκκλησία έργο του, παρά τα θεμέλιά της, διότι είναι κτισμένη πάνω σε παλιά αχνάρια και το βάθος στο εσωτερικό έχει αγιογραφίες παλιές, ενώ ο άλλος τοίχος δεν έχει αγιογραφίες και είναι από τα έξω ξορολίθι, χωρίς ασβέστη. Εκείνοι που αναστήλωσαν για τρίτη φορά την εκκλησία, τοποθέτησαν την παλιά πλάκα του Καλήστου Μοναχού στο νέο τοίχο. Εδώ γίνεται λόγος και για μία άλλη καταστροφή για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω.Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά το δυτικό μέρος της εκκλησίας «Η κοίμησης της Θεοτόκου» πάνω απ΄το πράκι της θύρας που ενώνει τη Βασιλική με το Γυναικείο θα διαβάσει με ελαιόχρωμα γραμμένη την επιγραφή: «ΗΓΕΡΘΕΙ ΕΚ ΒΑΘΡΟΝ ΚΙ ΙΣΤΟΡΙΘΕΙ Ο ΠΑΝΣΕΒΙΟΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΕΝΔΟΞΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΗΣ ΥΜΩΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΚΑΙ ΑΕΙ ΠΑΡΘΕΝΟΥ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚ ΣΥΝΔΡΟΜΙΑΣ ΟΛΩΝ ΓΕΓΟΝΕΝ». Πιο κάτω με μικρά δια χειρός συνεχίζει ή μάλλον προσθέτει: «Ιστορίθει δε και δια χειρός κι’ εμού του αμαρτωλού Μιχαήλ και Νικολάου. Έτους ΖΡΙδ, δ.λ.δ. 7114 ή με το σημερινό ημερολόγιο 1606.Συμπεραίνουμε πως η εκκλησία ανεγέρθη «εκ συνδρομίας όλων» όπως γράφει. Όλοι οι Ζερβατινοί έδωσαν τις εισφορές τους για να διορθώσουν την εκκλησία ως κτήριο, ενώ για να συμπληρωθεί η αγιογραφία που είχε χαλάσει εικονογραφήθηκε ή όπως λέει «ιστορίθει» απ’ τον Μιχαήλ και τον Νικόλαο (ζωγράφοι – αγιογράφοι). Αν κοιτάξουμε προσεχτικά τους θόλους και τον βόρειο εσωτερικό τοίχο θα δούμε ότι διαφέρουν αρκετά σ’ αυτή την πλευρά αντιθέτως με τον νότιο που είναι συμμετρικοί. Λοιπόν, γίνεται λόγος για επιδιόρθωση και όχι για αρχική οικοδομή. Πιθανόν η πρώτη γραφή να ήταν και παλιότερα, και όταν ξανασοβατίστηκε για να αγιογραφηθεί, επειδή σκεπάστηκε η κάτω γραφή, αναγκάστηκαν οι αγιογράφοι να ξαναγράψουν, γι’ αυτό και την έχουν και με διαφορετική γραφή και μετά πρόσθεσαν και τη δική τους επιγραφή: « ιστορίθει δε και δια χειρός κι’ εμού…..», και το έτος είναι της νέας αγιογραφίας και όχι της πρώτης οικοδομής.                   Στον κώδικα του Άη-Θανάση γράφει ότι ξαναγράφτηκε (από το 1584) το έτος 1612, δ.λ.δ. όταν το Ζερβάτι άρχισε να ανθίζει ξανά. Σ’ αυτό το γραπτό του κώδικα εμφανίζεται και ο πρώτος Ζερβατινός ονομαστικώς, ο οποίος σημειώνει:«Εγώ ο Γιάννης Βάσος, από Ζερβάτες, αφιέρωσα το χωράφι μου στον Άγιο Αθανάσιο, στον Αγρίλλα στον δρόμο δια μνημωσινόν με» Και πλαγίως η χρονολογία 1612.Πιο κάτω ακολουθούν μερικά άλλα ονόματα χωρίς να δείχνουν χρονολογία, όμως καταλαβαίνουμε ότι είναι Ζερβατινοί, όταν τα συγκρίνουμε με την γενεά του 1830 και μετά. Στο χωριό μας υπήρχαν και αργότερα τέτοια επώνυμα.  Τα ονόματα αυτά είναι:Νίκος, Σταύρος Πουραξάνης, Μαργαρίτης Νίκας, Γιώργος Κυρίτσης, Αργύρης Κυρίτσης, Θεόδωρος Κυρίτσης. Αν αυτά έχουν γραφτεί το 1584 τότε είναι 9 χρόνια μετά την τουρκική καταστροφή.Κατά το 1610 σύμφωνα με τα χρονικά του Μυστακίδη και του Π. Αραβαντινού το Ζερβάτι άρχισε να ανασυγκροτείται. Πολύ μεγάλη ήταν η συμβολή του Μοναστηρίου για την ανοικοδόμηση του χωριού. Αυτό φαίνεται και στη γραφή του Ν. Μυστακίδη, που ανάμεσα στ’ άλλα λέει: «….αλλά η Μονή Δριάνου δια την εισφορά της το έκανε και πάλι χωριό το έτος 1610….».Ο Παναγιώτης Αραβαντινός αποκαλεί το Ζερβάτι «χωριόν ιδιόκτητον» και λίγο πιο κάτω γράφει «…νυν μικρό και ασήμαντο» [30] . Ο συγχωριανός μας Βασίλης Δημ. Νίκας, που βοήθησε πάρα πολύ για το ιστορικό του Ζερβατιού, σε ένα χειρόγραφό του αναφέρει ότι έχει διαβάσει ένα χρονικό της Μονής Δριάνου που αναφέρεται το Ζερβάτι το έτος 1600, δ.λ.δ και τότε δεν ήταν λησμονημένο χωριό.Επίσης πάνω στο πράκι στο σοβά της εισόδου στην Παναγιά της Μονής Δριάνου για τις επιδιορθώσεις ήταν μια επιγραφή, η οποία σήμερα δε σώζεται, που στο τέλος αναγράφεται το 1602. Αυτό δείχνει πως τα χρόνια αυτά συνεχιζόταν εντατικά τόσο η ανοικοδόμηση του χωριού, όσο και των ιερών του χώρων.Αν κάνουμε μια μικρή διαδρομή πίσω στα αίτια της καταστροφής θα δικαιολογήσουμε και την πολεμικότητα των Ζερβατινών.          Στα μέσα του XV αιώνα και μέχρι τα μέσα του XVI αιώνα οι ορθόδοξοι έλληνες, οι «γκιαούρηδες», όπως και οι υπόλοιποι Βαλκάνιοι υπέστησαν πολλά δεινά από τους Τούρκους. Το Ζερβάτι, όπως και τα άλλα χωριά έπρεπε να πληρώσει μια σειρά από φόρους στην Υψηλή Πύλη της Κωνσταντινούπολης, όπως: inshpenzhe [31] , bidadie [32] , xhelep [33] , xhizje [34] , εκτός το φόρο στην παραγωγή, χρηματικό ποσό και τις αγγαρείες Όταν το μαχαίρι έφθασε στο κόκαλο τότε οι Ζερβατινοί ήρθαν σε ανοιχτή ρήξη με τους τούρκους κυρίαρχους της περιοχής, ήρθαν σε ρήξη και πολέμησαν γενναία, ως που διέφυγαν στα δάση, στη Μονή Δριάνου και μέχρι την Κωνσταντινούπολη και Βλαχιά για να γλιτώσουν απ' τους αιμοβόρους.            Στην αριστερή κολώνα του εξωνάρικα της Παναγιάς της Μονής Δριάνου υπήρχε μέχρι τον ελληνοιταλικό πόλεμο μια γραφή που έλεγε " Το 1650 ήρθαμε από τη Μολδοβλαχία εγώ ο Πάπα Θοσιθέος, ηγούμενος του Αη Γιώργη και ο Πάπα Διονύσης και ξεχρεώσαμε για 4000 άσπρα τη Μονή"            Στον "Ηπειρώτικο Αστήρ" ο Αθανάσιος Οικονομίδης , Δροπολίτικης καταγωγής (Δερβιτσιάνη) το 1904 γράφει όπως και ο Μυστακίδης και ο Π. Αραβαντινός: "Προ 300 ετών αριθμούσε 700 οικογένειες οι οποίες από διάφορα….. διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη. Σήμερα είναι χωριό μικρό και ασήμαντο. Οι ταξιδιώτες στη Ρουμανία αγόρασαν κτήματα δια τη Μονή Δριάνου από τα οποία υσήρχετο ετησίως εις αυτήν αρκετό χρονικό χρηματικό ποσό [35] ."             Στα χρονικά της Μητρόπολης Αργυροκάστρου ανάμεσα στα άλλα διαβάζουμε: "Απ' το Μετόχι του Γιάσι ερχόταν πολλά ερχόμενα ….. απ' το Μετόχι του Δριάνου στο Γιασί, αυτό το Μετόχι είχε ετήσια ερχόμενα 9.000 φλωριά. [36] "             Όπως αναφέρουν τα χρονικά  οι Ζερβατινοί που πήγαν στη Βλαχιά εγκαταστάθηκαν στην πόλη ή τα περίχωρα της πόλης  Jashi της Μολδοβλαχίας στα ΒΑ της σημερινής Ρουμανίας.            Εκεί όχι μόνον δεν λησμόνησαν την πατρίδα και τη γλώσσα τους, τα ήθη και τα έθιμα αλλά με τις οικονομίες τους που πήραν μαζί τους αγόρασαν κτήματα, όπου είχαν προηγουμένως εγκατασταθεί, για τη Μονή Δριάνου του χωριού τους που άφησαν στην Ήπειρο και πλησίον του Γιασί έκτισαν δύο Μετόχια  αφιερωμένα ένα στον Άη Γιώργη και ένα στον Αη Γιάννη το Χρυσόστομο.            Από κει μέχρι και το έτος 1880 διαμέσου της Μητρόπολης Αργυροκάστρου έρχονταν αρκετά χρήματα για τη συντήρηση της Μονής Δριάνου του Ζερβατιού, για το σχολείο όπως επίσης και για τα σχολεία των χωριών Γεωργουτσάτι, Μπουλιαράτι, Μπόντριστα. Κρα, Δρόβιανη, Μουζίνα, Κράγγος καιγια μια σχολή θηλέων στην πόλη του Αργυροκάστρου. Όλα αυτά τα χωριά και πολλά άλλα όπως και η πόλη του Αργυροκάστρου όταν ήταν ο Δριάνος Επισκοπή εξαρτιόταν ιερατικά απ' το Ζερβάτι γι' αυτό και μερικά απ' αυτά συνέχιζαν να εξαρτούνται και μετέπειτα απ' τον ηγούμενο της Μονής Δριάνου.Η βοήθεια διακόπηκε όταν στη Ρουμανία με την ανεξαρτησία της ήρθε στην αρχή ο Αλεξάντρ Κούζα, ο οποίος εκτός των άλλων απαγόρευσε και την έξοδο χρημάτων απ' το νέο κράτος.Υπάρχουν γραπτές αναφορές που επιβεβαιώνουν πως απ' το έτος 1650 μέχρι και το 1665 ηγούμενος στη Μονή Δριάνου ήταν ο Παπά Θεόκλητος, ο οποίος όπως και οι προγενέστεροι του έκανε αρκετά ισχυρό το Μοναστήρι ενώ παράλληλα βοήθησε και το χωριό. Στη στήλη αριστερά όπως μπαίνουμε στην εκκλησία του Δριάνου υπάρχει η επιγραφή: "Ιερομονάχους Νεόφυτος - πολυαμαρτωλός 1628", λίγο πιο κάτω αναγράφεται "Στις 31 του Μαΐου εδώ ο Γιάννης χειροτονήθηκε διάκος1628".Σε μία εσωτερική κολώνα υπήρχε η επιγραφή " Εδώ μην Ιανουάριον 1630 ο Σιμεών χειροτονήθηκε παπάς". Στην ίδια κολώνα ήταν επίσης γραμμένο: " Στις 16 Αυγούστου 1630 τελείωσε ο αξιότιμος σταυρός με δαπάνη του Μητροπολίτη Βελιγραδίου (εννοεί το Μπεράτι) κυρίου Ελευθερίου και δια χειρός εμού του Νικολάου απ΄ τη ψώρα Πτερό" (Ίσως είναι το σημερινό χωριό της Χειμάρας  Ftera - Φτέρα). Εκεί βρισκόταν επίσης και η σημείωση για την εξόφληση των 4.000 άσπρα απ' τη Μολδοβλαχία.Όπως βλέπουμε η Μονή Δριάνου σ΄ αυτά τα χρόνια δηλαδή στο πρώτο ήμισυ του XVII αιώνα είχε γίνει ξανά ένα ισχυρό ιερατικό κέντρο που χειροτονούσε παπάδες και διάκους και είχε πολλά αφιερώματα όχι μόνον απ' τους κατοίκους του Ζερβατιού και άλλων πλησίον χωριών αλλά ακόμα και απ' τη μητροπολίτες. Ίσως, ήταν επισκοπάτο η μητρόπολη.Επίσης στον Κώδικα του Μοναστηριού του Δριάνου του Ζερβατιού πάνω σε ένα κατάλογο χωριανών που έχουν αφιερώματα στο Μοναστήρι αυτό υπάρχει και η χρονολογία α χ γ (1650 με το νέο ημερολόγιο).Πάνω σε ένα αργυρό σταυρό ήταν γραμμένα: " Ο αξιότιμος σταυρός έγινε δια δαπάνες του πρώην ηγούμενου Θεόκλητου ως δώρον Παναγίας Θεοτόκου του Δριάνου προς μνήμην του και των γονέων του Παπά Κυριάκου και Χριστίνα 1672".Σε  ένα μικρότερο σταυρό ήταν γραμμένα : " Ο αξιότιμος σταυρός έγινε δια εισφοράς της δούλης του Θεού Αναστασίας το 1685". Ο ιστοριογράφος Βασίλης Μπάρας ανάμεσα στα άλλα στο έργο του για την περιοχή του Δελβίνου και περιχώρων γράφει: "Το Μετόχι του Δριάνου στο Γιάσι της Μολδαβίας είχε ετήσια ερχόμενα 9.000 φλωριά", ενώ σε παρακάτω παράγραφο αναφέρει " Η Μονή Δριάνου είχε ερχόμενα 18.000 forinces [37] , δηλαδή φλωριά.Όπως φαίνεται και τα δύο μετόχια του Δριάνου στη Μολδαβία ήταν αρκετά εύπορα και γι' αυτό βοηθούσαν και τη Μονή Δριάνου, μολονότι και αυτό το Μοναστήρι είχε κατορθώσει να έχει και δικούς του πόρους.Απ' όσα αναφέραμε και από όσα διαβάζουμε στον Κώδικα της Μονής του Δριάνου, μαθαίνουμε πως όλα τα χωριά αρχίζοντας απ' τη Μπόντριστα και συνεχίζοντας ΒΔ στην κοιλάδα της Δρόπολης μέχρι και την ίδια την Κολορτσή, που σήμερα μόνον παλαιά κτίσματα σώζονται, και οι χριστιανοί ορθόδοξοι του Αργυροκάστρου και τα χωριά της Μαύρης Ρίζας όπως και τα χωριά του Δελβίνου: Φοινίκι, Κρόγγοι, Δρόβιανη, Πετσά, Μουζίνα και τα χωριά των Ιωαννίνων : Μποζιανίκο, Χρυσόδουλη, Αργυροχώρι, Μαυρόπουλο, Ζάβραχο κ.α. εξαρτιόνταν ιερατικά απ' το Μοναστήρι του Δριάνου του Ζερβατιού τον XVI και XVII  αιώνα με μικρές διακοπές λόγω της καταστροφής του Ζερβατιού. Επίσης συμπεραίνουμε πως ο περισσότερος κάμπος του χωριού ήταν κτήματα της Μονής και της Εκκλησίας για δύο λόγους : Πρώτον διότι απ' τους φόβους μήπως τη γη την άρπαζαν οι σπαχήδες τούρκοι και αναγκαζόταν πολλοί χωρικοί να την γράφουν ως περιουσία της Μονής και των άλλων ιδρυμάτων που είχαν σχέση με τη Μητρόπολη και το Πατριαρχείο, τα οποία δεν ήταν εύκολο να πειραχτούν απ' τους τούρκους και δεύτερον μερικοί άλλοι χωρικοί έδιναν ένα μέρος της γης στα ιερά ιδρύματα ως εισφορά για να "ελαφρύνουν την ψυχή τους".Σημειωτέων πως οι ίδιοι οι χωρικοί θα έπρεπε να καλλιεργήσουν  τα κτήματα   που χάριζαν στα ιερά ιδρύματα όπως επίσης να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και σε άλλους τομείς του Μοναστηριού του Δριάνου. Στο Μοναστήρι εργαζόταν πέρα απ' τους Ζερβατινούς και άλλοι κάτοικοι  κυρίως των γειτονικών χωριών, που επίσης είχαν προσφέρει τα κτήματα  και τα ζωντανά τους στη Μονή.Έτσι το Μοναστήρι του Δριάνου και οι εκκλησίες του χωριού έγιναν σ' αυτή την περίοδο μεγάλοι γαιοκτήμονες, διότι εκτός του κάμπου είχαν όλα τα δάση και λιβάδια δικά τους εκτός του μουσιά [38] του χωριού, επίσης και τα νερά, πόσιμα ή και αρδευτικά. Πολλά σπίτια επίσης ήταν περιουσία της εκκλησίας και του Μοναστηριού  στα οποία διέμεναν οι κάτοικοι του χωριού χωρίς καμία επιβάρυνση.Στα τέλη του 17ου αιώνα στη Μονή Δριάνου λειτουργούσε και μια Ιερατική σχολή με αρκετά πλούσιου πρόγραμμα για εκείνα τα χρόνια (θρησκευτικές ύλες, βυζαντινή μουσική, γραφή, ανάγνωση, αριθμητική).Η σχολή αυτή διευθυνόταν απ' τη Μητρόπολη Αργυροκάστρου [39] .    Μπαίνοντας στο 18ο αιώνα υπάρχουν πολλές γραφές που ρίχνουν αρκετό φως στη ζωή του χωριού μας.Σε μια κολώνα του νάρτκα της Παναγιάς Θεοτόκου της Μονής Δριάνου γραφόταν: "Ιερομόναχος Δανιήλ 1702".Σε έναν σταυρό της εκκλησίας " Η Κοίμησης της Θεοτόκου" του χωριού μας γραφόταν : " Ο σταυρός είναι εισφορά εις την εκκλησίαν της Παναγιάς του Ζερβατιού από τον Παπά-Κούλιε Σακελλάρη 26/1/1737"Στην είσοδο της εκκλησίας του χωριού ήταν η επιγραφή: " Το έτος 1715 ο κύριος Παπά Ιωάννης αρχιερέας δώρισε στην εκκλησία 35 στρέμματα χωράφι στον κάμπο και σημείωσε για ενθύμιον το όνομα του στην πλάκα".(εννοεί τον κώδικα, ο οποίος τότε είχε ισχύ καντάστρας επίσημης)    Σημειώσεις - επιγραφές υπήρχαν και άλλες όπως για τον ενταφιασμό του Μηνά Καλλικελάδου και Γιάννη Κυριτζιοραϊδου απ΄την Σαρακινίστα το έτος 1734, μια επιγραφή σε έναν σταυρό της Μονής Δριάνου που διαβαζόταν καθαρά ανέφερε: "… Παναγίας του Αδριάνου 1739" και πιο κάτω στον ίδιο σταυρό " … εισφορά του ιερομονάχου  Γαβριήλ  Μονής χωριού Ζερβατιού, 1674".Στο στεφάνι πάνω απ' την εικόνα της Θεοτόκου της Μονής ήταν γραμμένο: "Στεφάνι Παναγίας Ζερβατιού απ' τον επίτροπο Πάνο Δήμο,1786".Όπως παρατηρούμε υπήρσε μια έντονη δραστηριότητα στη Μονή Δριάνου, άλλοι δώριζαν γη, άλλοι αφιερώματα σε σταυρούς, εικόνες και καντίλες, άλλοι ενθύμια για υπηρεσίες, μνημόσυνα κ.λ.π. Και όχι μόνον οι Ζερβατινοί αλλά και ξένοι από άλλους και μάλιστα μακρινούς τόπους, και το Μοναστήρι το αποκαλούσαν Μονή Δριάνου, Αδριάνου, Ζερβατιού. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός που έχουμε και το όνομα ενός επιτρόπου του χωριού Ζερβατιού, το όνομα  Πάνο Δήμου.       Παρατηρόντας τα σχετικά με τη Μονή Δριάνου συμπαιρένουμε πως το χωριό την περίοδο αυτή βρισκόταν  για μια ακόμα φορά σε ακμή.           Ήταν μεγάλο όπως και οικονομικά ισχυρόσε σχέση με τα υπόλοιπα χωριά. Τη γη της Μονής την καλλιεργούσαν αγρότες - τσιφτσήδες  ενώ πολλοί άλλοι εργαζόταν για το Μοναστήρι. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από μια σειρά τοπονυμιών γύρω από το Μοναστήρι τα οποία είχαν τα ονόματα ανθρώπων και ιερομονάχων ή και απλών μοναχών. Μερικά τέτοια τοπονύμια είναι: "Του Κουτσάγκου", " Το χωράφι του Μπέκιου", "Η γκορτσιά του Ιωακείμ", " Ο γέρο Κυρίτσης" και άλλα για τα οποία οι παππούδες μας μας άφησαν παραδόσεις και θρύλους που θα διαβάσετε παρακάτω. Την έντονη ζωή Στη Μονή και στο χωριό θα τη δούμε και μέσα από μία σειρά άλλων γεγονότων.Το 1778 την περιοχή μας την επισκέπτηκε και ο ιερομόναχος Κοσμάς ο Αιτωλός, εθναπόστολος και ιεροκήρυκας, ο οποίος επισκέπτηκε και το Ζερβάτι. Υπάρχουν δύο εκδοχές: α) ότι ήρθε δια μέσου Πετσαλούδας και Μπόντριστας και β) και πιθανότερη πως τον συνόδευσαν οι Λεσιτσινοί μέχρι το χωριό Κρα και με ακολουθία πολλών χωρικών του Κρα κατέβηκε στη Μπόντριστα, επισκέπτηκε το Μπουλιαράτι και μετά ήρθε στο Ζερβάτι. Πήγε και στη Μονή Δριάνου  όπου πλήθος λαού τον επισκέπτηκε για να τους δώσει συμβουλές και οδηγίες σχετικά με το πώς να διατηρηθεί ο χριστιανισμός και η ορθοδοξία, πώς να διαχειρίζονται τις περιουσίες, πώς να κρατηθεί ο ελληνισμός και ανάμεσα στα άλλα θεώρησε πρωτεύων προτεραιότητα την εξάπλωση των ελληνικών σχολείων, διότι μέσω αυτών πίστευε πως μπορούσε να επιβιώσει η ορθοδοξία και ο ελληνισμός. Πίστευε επίσης πως οι γραμματισμένοι άνθρωποι θα μπορούσαν αργότερα να ηγηθούν της επανάστασης κατά του τούρκικου ζυγού. Η παράδοση αναφέρει πως ο Κοσμάς ο Αιτωλός πέρασε απ' το Μετόχι, τον Λάζαρη, την εκκλησία και μετά στο πηγάδι το μεσιό, κι όταν ρωτήθηκε γιατί δεν πέρασε απ' τη μέση του χωριού είπε είναι τουρκοχώρι και εννοούσε ότι είχε στην πλευρά του Λάκκου του Γράβου και αλβανούς αγάδες που κατοικούσαν εκεί. Αν αυτό είναι πραγματικό τότε συνδέεται με την τύχη του Ζερβατιού μετά την τελευταία καταστροφή του 1770, όπως γράφουν οι ιστοριογράφοι και οι χρονογράφοι. Όπως προαναφέραμε την περίοδο αυτή το Ζερβάτι βρισκόταν σε ακμή, η κατάσταση αυτή έκανε τους Ζερβατινούς πιο δυνατούς σε τέτοιο βαθμό που να αμφισβητούν την κυριαρχία των τούρκων, μην υπακούοντας στις εντολές των τουρκικών οργάνων και της Υψηλής Πύλης.Δείγμα του υψηλού βιοτικού επιπέδου που διένυε το Ζερβάτι αυτά τα τελευταία χρόνια μετά το 1750 αποτελεί το γεγονός ύπαρξης ελληνικής ιερατικής σχολής για τους μικρούς καλόγηρους και τα άλλα παιδιά που πήγαιναν κρυφά απ' τους τούρκους ντυμένα και αυτά σαν μικροί καλόγηροι. Τη σχολή αυτή την βρήκε και ο ιεραπόστολος που στη συνέχεια έδωσε οδηγίες να ανοίξουν δύο επιπλέον σχολεία ένα στο Μετόχι του Αη Δημήτρη Μονή Δριάνου για το Ζερβάτι, Γεωργουτσάτι, Μπουλιαράτι και Μπόντριστα και ένα στη Δρόβιανη στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων για τα χωριά Δρόβιανη, Μουζίνα, Κρόγγους. Και πράγματι λειτούργησαν κατά την παραγγελία του.Όταν οι Ζερβατινοί αντιστάθηκαν στους Τούρκους και δεν υποτασσόταν στην τουρκική σκλαβιά  ο τούρκικος στρατός πήρε εντολή και όρμησε πάνω τους και παρόλη τη γενναία αντίσταση των Ζερβατινών η μάχη χάθηκε απ' τον πολυάριθμο τουρκικό στρατό. Όσοι επέζησαν έτρεξαν να κρυφτούν  στο βουνό, στη Μονή Δριάνου και στα σπίτια φίλων σε γειτονικά χωριά για να διασωθούν.Ο τούρκικος στρατός λεηλάτησε το αδειανό χωρίο και στη συνέχεια του έβαλε φωτιά καταστρέφοντας το ολοσχερώς.Ζει και σήμερα ο μύθος των παππούδων μας πως πολλοί Ζερβατινοί δε γύρισαν απ' το φόβο νέας τούρκικης επιδρομής, ή και απ' το φόβο πως μερικοί απ' αυτούς που ήταν προϊστάμενοι του χωριού θα αναζητούνταν απ' τους τούρκους για να τιμωρηθούν. Και λέγεται πως οι οικογένειες Νίκα και Μούση έμειναν στο Λάμποβο το Μέγα, του Ζάππα, η οικογένεια Κατή στο Λάμποβο του Σταυρού, στην Κοσοβίτσα η οικογένεια  Ντρούπα,  στο Λόγγο η οικογένεια Βασίλη ή Βάσο, στη Μπόντριστα  οι οικογένειες Νίκα και Μπάρκα και η οικογένεια Κίκκη στη Γοραντζή και τη Βάνιστα.Λέγεται επίσης πως μερικοί φτάσανε στην Ανδριανούπολη και στη Βλαχιά όπου εκεί βρισκόταν και η διασπορά του 1575 και ήρθαν σε επαφή με τους πρώην Ζερβατινούς εκεί. Πολλοί ίσως δε γύρισαν και λόγω του ότι δεν θα ήταν σε θέση να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους στο χωριό. Αυτό το συμπέρασμα προκύπτει απ' τα όσα είχε γράψει για το χωριό μας ο Π. Αραβαντινός και ο Ν. Μυστακίδης, συγκεκριμένα: "κατεδαφίστει εκ δευτέρου, φεύγοντας σε διάφορα μέρη της Ηπείρου, από τον Τούρκικο στρατό".Η λέξη "κατεδαφίστηκε" υπονοεί τη μεγάλη καταστροφή που έγινε και τη γενναία αντίσταση των Ζερβατινών που οι τούρκοι για να τους εκδικηθούν τους κατεδάφισαν τα σπίτια. Και η λέξη "Ηπείρου" υπονοεί το γεγονός της  παραμονής των Ζερβατινών σε διάφορα χωριά της Ηπείρου, όπως άλλωστε αναφέρει και το γεγονός που αναφέραμε παραπάνω.Τότε πιθανότατα καταστράφηκε για δεύτερη φορά η κεντρική εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, ενώ κάηκε και η εκκλησία του Αγίου Νικόλα. Επίσης όλα τα σπίτια των δύο κεντρικών μαχαλάδων υπέστησαν σημαντικές ζημιές μαζί με το Μετόχι και τον Αη Δημήτρη.Είναι άξιος αναφοράς ο τρόπος που αντέδρασαν οι απόγονοι των συγχωριανών μας στο Γίασι της Μολδοβλαχίας που συγκινημένη απ' το δράμα των χωρικών έστειλαν εκπρόσωπο τους να δει από κοντά την κατάσταση και να προσφέρει τις όποιες βοήθειες μπορούσε. Η πληροφορία αυτή απορρέει από μια επιγραφή που υπήρχε στον Βόρειο τοίχο του Γυναικείου της Παναγίας της Μονής Δριάνου κάτω από μια εικονογραφία - αγιογραφία, και φέρεται να την έχει γράψει κάποιος Ζερβατινός που ήρθε από το Γιάσι. Η επιγραφή που εντοπίστηκε το 1985 μαζί με πολλές άλλες επιγραφές ανέφερε: " Αγίου 1776 αγίου επάγησε ο Παχόμιος Νέα Δαμασκηνός απ' την Πόχτα νέα εις το Γιασιν Αγίου".Απ' την επιγραφή προκύπτουν συμπεράσματα μεγάλης αξίας όπως: 1)     Στο Γιασί της Μολδοβλαχίας υπάρχει το χωριό Νέα Πόχτα που πρέπει να είναι το παλιό χωριό των Ζερβατινών της διασποράς του 1575 με νέο όνομα. 2)     Η Νέα Πόχτα του Ζερβατιού είναι κοντά στο Γιάσι και μπορεί να γίνει η σύγκριση με εκείνη που γράφει ο Παπαδοσίθεος, ηγούμενος του Αη Γιώργη με τον Παπαδιονύση όταν ξεχρέωσαν το Μοναστήρι του Δριάνου, και τα χρονικά της Μητρόπολης Αργυροκάστρου αρ.79 στη σελίδα 72 πως κοντά στο Γιάσι οι Ζερβατινοί σήκωσαν δύο μετόχια της Μονής Δριάνου και του Αη Γιώργη του Χρυσόστομου. Και η Νέα Πόχτα  είναι στο Γιάσι  αναφέρει η επιγραφή και βεβαιώνει ότι το χωριό των Ζερβατινών της διασποράς πρέπει να ονομάζεται Νέα Πόχτα.Οι γέροντες  Γιάννης  Νίκας,  Θωμάς  Νίκας,  Θωμάς  Κίκκης  και  ΠναγιώτηςΚίκκης που ήταν στην ξενιτιά πριν το 1900 στην Πόλη και στη Βλαχιά είχαν συναντήσει κοντά στην Αδριανούπολη (Edrene) της Πόλης ηπειρώτες που έλεγαν με περηφάνια πως είναι απ' την Ήπειρο και γνώριζαν πως οι Σιαρατινοί είχαν απομακρυνθεί νωρίτερα απ' τους Ζερβατινούς ενώ οι Πυροκοκιανοί είχαν πάει στην Αδριανούπολη μετά τους Ζερβατινούς. Λέγαν πως και το Σιαράτες και το Πυροκόκι ήταν μεγάλα χωριά, στο Σιαράτι μάλιστα έκανε παύσεις μετά τις μάχες ο βασιλιάς των Ηπειρωτών Πύρος και για το λόγο αυτό είχε εκεί χτίσει ένα μικρό φρούριο και ένα ανάκτορο. Το 1958 στο κατεστραμμένο χωριό Σιαράτες ανακαλύφθηκε ένας ολόκληρος θησαυρός σε υπόγειο, ο θησαυρός κατασχέθηκε απ' το Αλβανικό κράτος και τώρα βρίσκεται στα Τίρανα.            Σχετικοί με θησαυρούς μύθοι υπήρχαν και στο Ζερβάτι και υπάρχουν ακόμη και σήμερα.            Οι παλιοί μας έλεγαν πως πίσω από την Αγία Παρασκευή κάτω από μία ροδιά υπήρχε θαμμένος ένας θησαυρός του χωριού και μια χρυσή σαμαρίτσα και πως τη φυλάει ένα μεγάλο φίδι γι' αυτό δεν πρέπει να σκάψει κανείς. Μετά το θησαυρό στο Σιαράτες ξαναγεννήθηκε ο μύθος αυτός.            Επίσης πάνω στο βόρειο μέρος της σκεπής του ιερού της Κοίμησης της Θεοτόκου υπάρχει μια κρυψώνα στην οποία υπήρχαν ιερά ρούχα και άλλα πράγματα που δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, τα οποία τα βρήκαν σαπισμένα. Ίσως να είναι αυτής της περιόδου της καταστροφής του 1770.            Πολύ νοσταλγικά διηγούνται οι γέροντες του χωριού πως στα χρόνια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου ήρθε στο Ζερβάτι ένας ξένος καλοφορεμένος και συνάντησε πολλούς χωρικούς και τους ανέφερε ανάμεσα στα άλλα πως ερχόταν απ' τη Ρουμανία και πως η καταγωγή του ήταν απ' το Ζερβάτι. Τους είπε πως ζούνε όλοι μαζί στο ίδιο μέρος και πως έχουν καλές σχέσεις είναι πολύ αδερφωμένοι και διατηρούν τα ήθη και έθιμα των παππούδων τους. Έλεγε πως ήρθε με παραγγελία μερικών γερόντων εκείνου του χωριού για να δει από κοντά την κατάσταση και να του τη διηγηθεί και πως θυμούνται με νοσταλγία το χωριό ασχέτως που δεν το έχουν δει ποτέ. Ενδιαφέρθηκε για τους ιερούς ναούς και τη Μονή Δριάνου, για τα σόγια (τις οικογένειες ονομαστικός) που υπάρχουν στο χωριό κ.λ.π.            Το 1934 ή 1935 ήρθαν στο χωριό δύο επισκέπτες, αντάμωσαν τους χωρικούς στο Μεσοχώρι και ρώτησαν ότι είχε ρωτήσει και ο προηγούμενος και για τους γάμους, ζήτησαν να επισκεφτούν το μαχαλά της Ράχης, το σπίτι του δάσκαλου Θωμά Νίκα καθώς και άλλα σπίτια και εκκλησίες και το Μοναστήρι του Δριάνου.                                                                          
[1] Περιοδικό : Iliria No 3 1974 σελ.178
[2] Π. Αραβαντινός: Χρονογραφία της Ηπείρου σελ.5 βιβλίον πρώτον. 1856   Tit Livi, Πολύβιος, Πλούταρχος.
[3] Π. Αραβαντινός: Χρονογραφία της Ηπείρου σελ. 17, παράγραφος 13-14. Πρώτο βιβλίο Τόμος Ι,     Αθήνα 1856. Περιοδικό Iliria No 3 σελ.178
[4] Π. Αραβαντινός: Χρονογραφία της Ηπείρου, βιβλίο Ι, Τόμος Ι σελ.17 παράγραφος 14
[5] Νικόλαος Μυστακίδης: "Ηπειρωτικός αστήρ" έτος Α' Αθήνα  1904
[6] Π. Αραβαντινός: Χρονογραφία της Ηπείρου, σελ 406, κεφάλαιο " Κατάλογος των Αυτοκρατόρων  Κωνσταντινουπόλεως"
   
   
[9] Burime tregimtare bizantine per historine e Shqiperise: Koco Bozhori Tirane 1975 f. 251-317.
[10] "Τα μικρόβια είναι οι φίλοι και οι εχθροί μας" A.G. Kucajeva. Μετάφραση αλβανικά: Fehmi   Xhuglim 1963 Tirana
[11] Νικόλαος Μυστακίδης: "Ηπειρώτικος Αστήρ" Έτος Α, Αθήνα 1904.
[12] Ιωάννης Λαμπρίδης: " Ηπειρώτικα αγαθοεργήματα και άλλα δημοσιεύματα" Βιβλίον Α' (1839-1891) Μέρος Ζ' - ΣΤ', σελίδες 328-329.
[13] Κώστας Μποζιόρης – Φίλιππος Λίτσιος «BurimetregimtarebizantineperHistorineeShqiperise», ΤΙΡΑΝΕ, faqe 251-317  
[14] Κ. Μποζιόρης, Φ. Λίτσιος, έργο Iden, σελ. 246, 249, 327.
[15] Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός, έτος 1930, τόμος 12, σελ. 17
[16] «Τηλεθεατής», περιοδικό Ιουνίου 1992. Σπήλαιο Ζερβάτη με δύο λιμνούλες και σπάνια υδρόβια φυτά. Το σπήλαιο είναι στο παραθαλάσσιο χωριό Σάμη της Κεφαλονιάς.
[17] Κώστας Μπίρης: «Αρβανίτες», Αθήνα 1960, σελ. 109
[18] Το χρονικό των Τούκων. Τα Ιωάννινα κατά τας αρχάς ΙΕ΄αιώνος. Ιωάννινα 1965.
[19] Πραχτικά του τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου. Αθήνα, σελ. 235-244.
[20] Το χρονικό των Τούκων
[21] Una cronica in versi inedita del secolo XV sui duchi e i conti di Cefalonia, Giuzepe Schiroi, Munchen 1960, σελ. 531-538
[22] Studime historike No 3/1976 K. Bozhori, σελ 177-206.  
[23] Παναγιώτης Αραβαντινός «Ιστοριογραφία της Ηπείρου», τόμος Ι, έτος 1856, Αθήνα, σελ 145, 357, 179, 185.
[24] Α. Πετρίδης: «Χρονικό Δριοπήδος» Νεοελληνικά ανάλεκτα «Παρνασσός», Αθήνα 1871, Απρίλιος, τόμος Α΄, Μέρος Β΄, Φυλλάδιο Α΄, σελ. 30.
[25] Halil Inalcik: “Surit-i Defter-i Sanxhak-I Arvanid, 835, Hhicri tarikli, Istambull 1954Ένα τεύχος ξαναδουλεμένο απ’ τον AliBejVrenozi ήρθε στα Τίρανα της Αλβανίας το έτος 1956 και παραδόθηκε στο αρχείο του κράτους  (Ο Ali ήταν στρατιωτικός φεουδάρχης).  
[26] Π. Αραβαντινός: Χρονογραφία της Ηπείρου, τόμος Α΄, σελ. 363 («ιδιόκτητον»)
[27] Studime historike Nr. 4, viti 1965, Tirane, f. 22
[28] Historia e Shqiperise, Vol. I, Tirane, 1959 f. 234
[29] Ν. Μυστακίδης: «Ηπειρώτικος αστήρ», Αρ. 67-68-69 Αθήνα 1904 (Εθνική Βιβλιοθήκη Τιράνων)
[30] Παν. Αραβαντινός: ¨Χρονογραφία της Ηπείρου¨, σελ. 179, 357, Αθήνα, 1856 Βιβλίον πρώτο
[31] Φόρος για το κάθε άτομο της οικογένειας, για την κεφαλή.
[32] Φόρος για να κρατήσουν τη θρησκεία τους.
[33] Φόρος για τα ζώα, για τα κατοικίδια.
[34] Φόρος για να μην πάνε στρατιώτες.
[35] Ηπειρώτικος Αστήρ 1904 Αθήνα Έτος Α'. Κείμενο του Α. Οικονιμίδη.
[36] Χρονικό της Μητρόπολης Αργυροκάστρου. Αρ. 79 Σελ. 72
[37] "Το Δέλβινο και τα περίχωρα του" Βασίλης Μπάρας 1966 
[38] μουσιάς =κοινοτικό, περιουσία όλων
[39] Χρονικά της Μητρόπολης Aργυροκάστρου


Εκτύπωση

Περιεχόμενα